Novosadska racija ili Racija u južnoj Bačkoj 1942. godine je naziv za masovne likvidacije Srba, Jevreja i Roma koje su u januaru 1942. izvele mađarske fašističke vlasti na području tada okupirane Bačke.
Racija je sprovedena na Božić u naseljima Šajkaške – Čurugu, Gospođincima, Šajkašu, Đurđevu, Mošorinu, Titelu, Loku, Gardinovcima, Vilovu, Žablju, kao i u gradovima Bečeju, Srbobranu, Temerinu i nešto kasnije u Novom Sadu (od 21. do 23. januara 1942. godine).
Kao izgovor za akciju, koju su tadašnje mađarske fašističke vlasti službeno opisale kao policijsku raciju, je poslužilo nastojanje da se likvidira tamošnji partizanski pokret, ali u stvarnosti su mađarske vlasti nastojale da se uklone „neželjeni elementi“ sa teritorija pripojenih Mađarskoj po završetku aprilskog rata.
Za mesec dana je ukupno ubijeno između 3000 i 4000 ljudi, te je Novosadska racija predstavljala najveći pokolj na području AP Vojvodine u drugom svetskom ratu.
U Novom Sadu pogubljenja su vršena širom grada, a najviše su postradali stanovnici Miletićeve i okolnih ulica, kada su mnoga domaćinstva zauvek ugašena.
Na uglu Miletićeve i Grčkoškolske ulice vršena su masovna ubistva Srba i Jevreja iz Miletićeve i okolnih ulica.
Tu su žandarmi i vojnici dovodili grupe ljudi, kojima je naređivano da kleknu u sneg. Posle toga im je pucano u leđa, a žrtve su padale licem u sneg.
Novodovedeni su morali da stanu ispred pobijenih žrtava, pa su i oni ubijani. Nekima je naređeno da legnu na zemlju, pa su tako ubijani.
Na ovo mesto dovođeni su ne samo odrasli muškarci nego i žene i deca, pa i odojčad u naručju majki.
Pre nego što bi se leševi odvukli, vojnici su im skidali bunde, cipele i ostale vredne stvari.
Danas o ovom tragičnom događaju svedoči tabla postavljena u Miletićevoj ulici, na kući sa brojem 10.
Jedan od najbrutalnijih primera surovosti zločinaca je tragična sudbina porodice Jovandić, a svedočanstvo o zločinu koji su fašisti izvršili nad ovom porodicom sačuvala je Jelka Jovandić, majka petorice sinova.
Kuća porodice Jovandić nalazila se u Jovanovskom kraju, u ondašnjoj Piroškoj ulici sa kućnim brojem 36, u blizini današnjeg Bulevara oslobođenja i ulice Kralja Petra I.
Iako su stanovnici ovog kraja svakodnevno čuli pucnjavu koja je tih dana odjekivala Novim Sadom, nekako su se nadali da će ih stravični događaji tih januarskih dana zaobići.
Međutim sudbina je htela drugačije. Kada je patrola zakucala na dom Jovandića prvo što su ih pitali jeste koje su vere, na šta su ovi odgovorili da su pravoslavne. Zločinci su potom petoricu braće Jovandić, Milorada koji je tada imao 28 godina, Savu (26), Paju (24), Živka (20) i Boru, petnaestogodišnjaka,
izveli u dvorište, dok je majka bila zatvorena u kuću. Tada se desio masakr i sva petorica sinova su ubijena metkom u potiljak.
Kada je zločin izvršen, pustili su majku, koja je odmah zatražila da i ona bude ubijena, međutim, zločinci su odlučili da je opljačkaju i ostave u životu.
Zločinci su majci Jelki čak uskratili mogućnost da dostojanstveno sahrani ubijene sinove. Tokom noći došao je vojni kamion u koji su fašisti već ukočena tela braće Jovandić, poput cepanica, utovarili i odvezli na palžu Štrand, gde je većina žrtava Novosadske racije ubijana i kroz otvor u ledu bacana u Dunav. Tela braće Jovandić, kao i mnogih drugih žrtava, nikada nisu pronađena.
Jelka Jovandić je svako veče u dvorištu kuće palila sveće i kandilo za svoje sinove, a stanovnici okolnih ulica su svakodnevno mogli da prisustvuju ovom prizoru.
Ona je tugu za oduzetim sinovima nosila sve do 1971. godine, kada je preminula.
Danas jedna ulica u Novom Sadu svojim imenom čuva tužno sećanje na tragičnu sudbinu braće Jovandić, a na objektu koji se nalazi na mestu nekadašnje porodične kuće postavljena je spomen tabla. Takođe, na zelenoj površini u blizini je posađeno pet jablana i jedna jela.
Žrtve su ubijane zverski, bajonetima, sekirama, kundacima, prebijanjem do smrti, raznim drugim tupim i oštrim predmetima, a tek kada bi se zločinci umorili od celodnevnog ubijanja, za nastavak svog zločina bi koristili mitraljeske rafale.
Zajednička grobnica za sve žrtve masakra postali su Dunav i Tisa, koji su tih ledenih januarskih dana bili potpuno zaleđeni, pa su egzekutori morali praviti otvore, kako bi svoje žrtve gurnuli pod led.
U izvršenju strahovitog pogroma najviše su se angažovale vojska i žandarmerija.
Pokoljima su rukovodili štabovi pojedinih skupina, smešteni u pojedinim mađarskim kućama. Sudbina Srba i Jevreja zavisila je tako ne samo od mađarske vojske i žandarmerije, nego i od samih komšija Mađara, kod kojih je bio štab dotične formacije.
Za sprovođenje racije okupator je izabrao najkrvoločnije ljude.
Tokom pogroma nisu svi pripadnici mađarske nacionalne zajednice učestvovali u zločinima. Jedan deo njih je, nakon što su odbili da učestvuju u krvavom piru, takođe stradao od ruke zločinaca.
Tako je, prema posleratnim svedočenjima meštana Kovilja, raciju u tom srpskom mestu sprečio mađarski žandarmerijski narednik Lajoš Dunavfalvi, koji je u njemu službovao.
On je 8. januara uveče, u centru sela, dočekao komandira honvedskog odreda koji je, sa delom domaćih Mađara, nameravao da i u Kovilju izvrši pokolj i ubedio ga da to ipak ne čini, pa je u raciji stradalo samo nekoliko žitelja Kovilja, koji su imali tu nesreću da su se tokom trajanja Racije zatekli u drugim mestima Šajkaške.
Odmazda za Novosadsku raciju se ponekad navodi kao jedan od povoda za tzv. Pokolj u Bačkoj, odnosno masovne likvidacije pripadnika mađarske i nemačke etničke zajednice koje su partizani izveli 1944. i 1945. godine.
Još tokom samog rata mađarska vlada je nastojala da se ograditi od zločina, te je organizovala suđenje za njihove počinitelje.
Nakon Drugog svetskog rata mađarska javnost je upoznata sa dešavanjima u Novom Sadu i okolini iz 1941. i 1942. godine.
Roman „Hladni dani“ Tibora Čerešija objavljen je 1964. godine i bio je veoma popularan u komunističkoj Mađarskoj. Doživeo je preko 40 izdanja, a dve godine kasnije snimljen je i film.
U bivšoj SFRJ, zarad jačanja bratstva i jedinstva trebalo je još dugo vremena da prođe pre nego što je uopšte počelo da se govori o ovim događajima.
Danas spomenik „Porodica“, koji se nalazi na platou Keja žrtava racije, predstavlja centralno mesto komemoracije žrtvama ovog zločina.
Komemoracija se obeležava svake godine i svaki put prisustvuju diplomatski predstavnici Mađarske.
U nastavku pogledajte video prilog koji smo snimili zajedno sa istoričarom Petrom Đurđevim i saznajte koji su činioci uzrokovali da se ćutanje o ovom zločinu nad Novosađanima prekine i na kraju doveli do postavljanja spomenika „Porodica“ na Keju žrtava racije:
Proslavljeni novinar i pisac Mika Antić je 1967. godine snimio dokumentarni film „Spomenik“, koji mnogi analitičari smatraju za jedno od najboljih ostvarenja u kontekstu svedočanstva o užasima tokom Racije u Južnoj Bačkoj.
Takođe, postoji i više dokumentarnih filmova rađenih u produkciji RTS-a, koji govore na ovu temu, kao npr. „Ledeni dani“ – prvi deo i „Ledeni dani“ – drugi deo.
U februaru 2015. godine javnosti je prezentovan igrani film „Avramov pas“, u kome se govori o stradanju Jevreja u Novom Sadu za vreme novosadskog pogroma.
Na jednoj od ploča postavljenih na platou kod spomenika „Porodica“, stoji natpis:
„Sećanje je spomenik
Tvrđi od kamena
Ako smo ljudi
Oprostiti moramo
Zaboraviti ne smemo“
Spomenik „Porodica“ koji se nalazi na novosadskom Keju žrtava racije je rad vajara Jovana Soldatovića i otkriven je 1971. godine.
Početkom 1992. spomenik je upotpunjen sa još 78 bronzanih ploča koje je izradio isti vajar.
Na četiri ploče (tri sa tekstom na srpskom i jedna na hebrejskom jeziku) ispisane su osnovne informacije o događaju, a na 66 ploča imena ubijenih ličnosti.
Između ploča sa tekstovima ritmički su raspoređene ploče ukrašene simbolima Davidove zvezde, krsta i ocila. Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstovima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku.
Spomenik je rekonstruisan 2011. godine, kako bi se sačuvao za buduća pokoljenja.
Poslednja intervencija na spomeniku urađena je 2021. godine, kada je na inicijativu Evropskog centra za prava Roma, na spomen ploči umesto natpisa “stradanje Cigana” zamenjeno natpisom “stradanje Roma”.
Spomenik je utvrđen za nepokretno kulturno dobro – znamenito mesto od velikog značaja.
Preuzmite android aplikaciju.
