Obnova „slobodnog praktikovanja veroispovednih sentimenata“ nakon pada komunističkog poretka, nestanka Sovjetskog Saveza, te uspostavljanja nezavisne države Ukrajine, nije istovremeno označila i prestanak progona i pogroma nad kanonskom crkvenom organizacijom pravoslavne zajednice u ovoj zemlji.
Naprotiv, „završne faze“ uklanjanja uticaja, a onda i postojanja Ruske pravoslavne crkve u Ukrajini dodatno su afirmisane. Političko-identitetska dihotomija nacionalno-konfesionalnog i duhovnog statusa kod (u etničkom i jezičkom pogledu) slovenskog stanovništva u Ukrajini (stvorena pod uticajem prozelitskog, rimokatličkog geopolitičkog i političkog činioca spoljne politike Bečkog dvora i „germanskog sveta“, a podsticana, odnosno ohrabrivana od strane materijalističko-marksističke ideološke doktrine u tehnologiji vlasti sovjetskih komunista) bila je zloupotrebljena od novih, izrazito nacionalistički orijentisanih političkih struktura u Ukrajini, posle 1991. godine.
Navedena zloupotreba ogledala se u zasnivanju, a potom i afirmisanju kompleksnog političkog procesa usmerenog prema cilju postepenog, ali odlučnog „gašenja ruske duhovne i kulturološke komponente“ u nacionalnom identitetu ukrajinskog stanovništva. Dati proces najbolje prepoznajemo u tzv. „crkvenoj politici“ kod gotovo svih vladajućih političkih struktura u postkomunističkoj Ukrajini.
Težnje za uspostavljanjem samostalne, nacionalne pravoslavne crkve na prostoru kanonske jurisdikcije Moskovske patrijaršije i njenog Ukrajinskog egzarhata otvoreno su ispoljene već 1990. godine.
Posebno su ti zahtevi bili izraženi na zapadu Ukrajine, koji je vekovima bio izložen strahovitom pritisku Rimokatoličke crkve i uticaju politike unijaćenja, sprovođenom od strane Poljsko-litavske kneževine, a onda i Habzburške monarhije. U cilju amortizovanja razornih društvenih podela u „tkivu socijalne strukture“ ukrajinskog stanovništva, a kao mehanizam odbrane od veoma agresivnog delovanja grko-katoliličkih, unijatskih duhovno-političkih i rimokatoličkih cenatara moći, eparhije Ukrajinskog egzarhata na zapadu ove zemlje uputili su zahtev Svetom arhijerejskom sinodu Ruske pravoslavne crkve u kome je zatražena crkvena autokefalnost za Ukrajinski egzarhat.
Arhijerejski sabor Ruske pravoslavne crkve, 31. januara 1990. godine usvojio je Uredbu o egzarhatima. Na osnovu ove uredbe pružena su široka samoupravna prava egzarhatima u Ukrajini i Belorusiji, te su uskoro ustrojene kanonske organizacije Ukrajinske pravoslavne crkva Moskovskog patrijarhata i Beloruska pravoslavna crkva.
Međutim, državne vlasti iz administracija prvog i drugog ukrajinskog predsednika nakon sticanja nezavisnosti zemlje, Leonida Kravčuka i Leonida Kučme, usvajaju niz propisa sa zakonskom snagom, na osnovu kojih je legalizovan rad nekanonske „Ukrajinske autokefalne pravoslavne crkve“, da bi u julu 1990. godine, u pojedinim ukrajinskim eparhijama, bila uspostavljena još jedna raskolnička, nekanonska crkvna organizacija, tzv. „Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevskog patrijarhata“. Nakon Vladimira Romanjuka, nekadašnji kijevski mitropolit, od strane vaseljene i pomesne Ruske pravoslavne crkve, raščinjeni i anatemisani Filaret Denisenko preuzeo je sramnu dužnost poglavara ove nekanonske organizacije 1995. godine.
Iako u međusobnom sukobu, ali podržane od strane države, obe navedene raskolničke organizacije „oštrice“ svog delovanja usmerile su prema Ukrajinskom egzarhatu i Ruskoj pravoslavnoj crkvi.
Duhovni cilj tog delovanja prilično je jasan. Bez obzira na pritiske uticajne „unijatske zajednice“ na pravoslavno stanovništvo, a u skladu sa politikom „nadgradnje nacionalne dihotomije“ u procesu završetka izgradnje ukrajinskog nacionalnog identiteta, raskolničke „crkvene organizacije“ trudile su se da održe liturgijsku odvojenost od kanonske pomesne crkve, te da strukture i delatnosti svojih „episkopata“ usmere u prvacu otelotvorenja kooegzistencije sa Rimokatločkom i Grko-katoličkom crkvom, posebno na zapadu Ukrajine.
Dakle, uprkos obnovljenim „nasrtajima“ unijatske politike na duhovno jedinstvo i integritet pravoslavne zajednice u ovoj državi, opasnost za zaštitu ukrajinskog političkog i nacionalnog identiteta, pomenute nekanonske „crkve“ prepoznale su u prisustvu i kanonskom ustrojstvu Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata. Naime, usled teškog stanja u kome se zatekla ukrajinska pravoslavna zajednica posle afirmisanja rada raskolničkih organizacija, Sinod Ukrajinske pravoslavne crkve uputio je apel patrijarhu Moskovskom i cele Rusije Aleksiju II i Svetom sinodu Ruske pravoslavne crkve sa zahtevom da kanonska crkva u Ukrajini stekne punu autokefalnost.
Arhijerejski sabor Ruske pravoslavne crkve prihvatio je dati apel te je Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi potvrdio njenu nezavisnost i autonomiju u sopstvenoj upravi. Takođe, Ustav Ruske pravoslavne crkve, ali i Tomos ruskog patrijarha o „ukrajinskoj autokefaliji“ definsiao je Ukrajinsku pravoslavnu crkvu, kao „samoupravnu crkvu sa pravima široke autonomije“.
Od 1991. godine Ukrajinska pravoslavna crkva Moskovskog patrijarhata determinisana je kao „naslednica Kijevske mitropolije i Ukrajinskog egzarhata Ruske pravoslavne crkve“. Mitropolita Kijevskog i cele Ukrajine, odnosno poglavara kanonske crkve u Ukrajini bira tamošnji Arhijerejski sabor, a simbolično, ruski patrijarh samo potvrđuje dati izbor.
Mitropolit kijevski i cele Ukrajine ima status stalnog člana Svetog arhijserejskog sinoda Ruske pravoslavne crkve, dok su jereji i arhijereji Ukrajinske pravoslavne crkve istovremeno članovi Svetog arhijerejskog sabora Ruske pravoslavne crkve sa pravom izbora poglavara pomesne Ruske pravoslavne crkve. Na taj način, u skladu sa kanonskim pravom i regulama, definisan je status pravoslavne zajednice i njene Crkve u Ukrajini.
Međutim, ostalo je pitanje otvorenog raskola i spora kanonske Crkve sa raskolničkim organizacijama, koje su znatno pojačale svoje aktivnosti posle 1995. godine.
Njihov rad posebno je bio usmeren u cilju nezakonitog, a često i nasilnog preuzimanja imovine Ukrajinske pravoslavne crkve. Malo je poznato da je, uz „rat za duše ljudi“, politika otimanja imovine kanonske Crkve u Ukrajini prisutna već trideset godina, te da je različitim propisima bila ozakonjena od strane države znatno pre početka ulaska ruskih oružanih snaga u ovu zemlju u februaru 2022. godine.
Nasilno preuzimanje duhovnih cenatara, crkvenih hramova i svetinja Ukrajinske pravoslavne crkve trebalo je da zaplaši pomesnu crkvu, te da njihovu jerarhiju, kao i „nepokorne vernike natera na odstupanje od soptvenih verskih sentimenata i principa“. Za taj cilj, od krucijalne važnosti bilo je definisanje statusa i vlasništva nad najvećom pravoslavnm svetinjom i duhovnim centrom u Ukrajini – Kijevsko-pečerskom lavrom.
(nastaviće se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Zelenski u pohodu na Ukrajinsku pravoslavnu crkvu (II deo)
Preuzmite android aplikaciju.
