O istorijskom kontinuu srpskog etniciteta govori i fakt da su Srbi, pored Hrvata jedini južnoslovenski narod koji je na Balkanu zadržao svoje staroslovensko plemensko ime o čijoj etimologiji i genezi postoji dosta spornih ili hipotetičkih teorija.
U srednjovekovnim romejskim rukopisima Srbi se pominju kao Σέρβιοι, Σέρβλοι, a u starim srpskim spisima kao srъbiъ, srъblъ. Oblik sъrbъ se dovodi u vezu sa ruskim terminom „paserb“ (posinak) ili u ukrajinskom jeziku prіserbіtі (pridružiti se, priključiti se), zatim latinskim sero, „sastavljati“ i grčkim ειρω „nizati“, itd. Dakle, u samom nazivu naroda prepoznajemo jasan indoevropski koren i evropsko poreklo etniciteta.
Srbi, kao slovenski narod sačuvali su kroz svoj jezik, obrednu praksu, verovanja i folklor mnoge predstave o svetu iz stare postojbine.
Širina tih predstava, njihova funkcija i značenje mogu se utvrđivati odgovarajućim poređenjima sa kulturnim nasleđem drugih slovenskih naroda. U isto vreme, Srbi su balkanski narod, koji vekovima živi zajedno ili u dodiru sa drugim balkanskim, neslovenskim narodima.
Iz tog zajedništva ili kontakata stvoren je jedan prepoznatljiv balkanski model sveta koji je, nažalost, pod uticajem političkih prilika u prethodna dva veka, a posebno u poslednjim decenijama i u skladu sa senzacionalistički instruisanim poslovnim politikama najuticajnijih svetskih medija dobio čak i pežorativnu konotaciju u zapadnoevropskom i atlantsko-američkom kulturološkom krugu zemalja i naroda.
U srednjem veku, sa bogatim etnološkim praslovenskim nasleđem srpski etnos se razvija u romejskom, od XI stoleća i Velike šizme, pretežno istočno-pravoslavnom kulturološkom obrascu.
Međutim, srpske srednjovekovne države, njihove političke elite, dinastije i široki slojevi društva, već od ranog srednjeg veka razvijaju posebne interakcijske relacije sa zapadnohrišćanskim, rimsko-katoličkim političkim zajednicama i specifikumima tog kulturološko-duhovnog obrasca koje su one baštinile, kako rekosmo, posebno od Velike šizme 1054. godine.
Nije samo Stefan Prvovenčani bio suprug zapadnih, katoličkih princeza i kraljica. Sve do Stefana Dečanskog, tj. do prve polovine XIV veka, srpski monarsi iz dinastije Nemanjić ženili su se često sa pripadnicama zapadnoevropskih, rimokatoličkih dinastija ili velmoških porodica. U borbi za državnu samostalnost i u političkim pitanjima Srbija se uglavnom oslanjala na zapadnoevropske sile ili susede, poput Ugarske ili latinskih država na Balkanu posle Četvrtog krstaškog rata 1204. godine, a na štetu državnih, političkih i posebno teritorijalnih interesa drevnog Romejskog carstva pod čijim kulturološkim i duhovnim okvirima i sa njegovim nemerljivim istorijskim nasleđem srpska država je i nastala, pa i dalje se razvijala.
Na taj način nastalo je istorijsko stanje sa tendencijom daljeg povesnog razvitka u smislu postojanja srpskog etničkog kolektivita u okvirima hrišćansko-pravoslavnog konfesionalno-duhovnog i kulturološkog obrasca, naravno sa osobenostima sopstvene etnološke tradicije i državne i crkvene samostalnosti, sa jedne strane i snažnih privrednih, političkih, a putem njih i kulturnih veza Srbije i srpstva sa zapadnoevropskim državama i njihovim duhovno-kulturološkim nasleđem, sa druge strane.
Sve do propasti srednjovekovne državnosti ova dva obrasca u razvoju srpskog etnosa međusobno su se relativno harmonično dopunjavala.
Na primer, u političkom pogledu Srbija se često oslanjala na podršku Ugarske, Svete stolice, latinskih država na Balkanu, a istovremeno je prilježno branila pravoslavno-romejski karakter svoje državne samostalnosti. U duhovnom pogledu, konkretno u umetnosti i kulturi, opet u pravoslavno-romejskom okružju i na datoj platformi očuvano je istočno, helensko-romejsko nasleđe i obrazac, a oni su primetni i u arhitekturi, književnosti, muzici, freskoslikarstvu, itd.
Međutim, u pomenutim okvirima profila srpskog etničkog kolektiviteta nezaobilazan segment čini i baština zapadnoevropske rimsko-katoličke kulture i to u svim sferama duhovnosti koje smo nabrojali. Arhitektonski umetnički izraz Manastira Manasije, na primer, zadužbine despota Stefana Lazarevića ili Visokih Dečana, zadužbine Stefana Uroša III, po kojoj je vladar i dobio ime Dečanski predstavljaju eklatantne primere renesanse i rane renesanse sa primesama romaničkih umetničkih stilova koji su smerno ugrađeni u arhitektonsko-umetnička rešenja tzv. vizantijske i moravske graditeljske škole izrazito pravoslavnog, romejsko-srpskog kulturološkog obrasca.
Zaključak o evropskom karakteru srpskog duhovnog, kulturnog i političkog bića, makar u istorijskom razvoju apsolutno je nesporan.
Pred naletom Osmanlija uskoro je prekinut i državnopravni razvitak Srbije, a duhovno-kulturološki razvoj srpskog etnosa dospeo je u stanje permanentne stagnacije sve do XVIIII veka. U pomenutom stoleću dolazi do buđenja srpske nacionalne svesti, ponovo zasnovane na istorijskom, istočno-pravoslavnom, romejskom kulturnom nasleđu, ali u okvirima i pod uticajem modernih zapadno-prosvetiteljskih, baroknih, klasicističkih, a potom i romantičarskih tendencija u duhovnom, privrednom i političkom razvitku evropske civilizacije i to na prostorima koji su tada ulazili u sastav tuđinske Habzburške monarhije, odakle su delatnostima toržestvenika i uglednog serkla privredne i intelektualne elite srpstva navedeni egzistencijalni obrasci prosto presađeni u modernu građansku i tek oslobođenu Srbiju XIX veka.
Velike sile oduvek su imale važnu ulogu u razvoju malopre pomenutih duhovno-političkih segmenata srpskog etnosa.
Sukob interesa zapadnih sila sa težnjama Istočnog vaseljenskog carstva (romejskog) prelamao se upravo na prostoru na kome je živeo i živi srpski narod.
Taj sukob, nastao još u antičkom i pogotovo postantičkom periodu, kroz različite faze trajao je sve do propasti Romejskog carstva, ali ne od strane rimokatoličkog Zapada (koji je svojim političkim akcijama makar doprineo tragičnom kraju Romeje), već pred naletom osvajačkog zamaha istočnjačkih osmanlijskih Turaka ili konkretno padom Carigrada, tog Drugog Rima 1453. godine. Nakon propasti pravoslavne Romeje, „plamen istočne, a vaseljenske duhovnosti i kulture“ preuzelo je veliko Rusko carstvo, čija se prestonica i danas gordo i zasluženo ponosi titulom Trećeg Rima.
Taj primat i nasleđe, uslovno rečeno istočnoevropskog, bliskoistočnog, balkanskog, romejsko-pravoslavnog, a od pada Carigrada, zapravo ruskog uticaja na geopolitička i kulturološka kretanja u svetskim civilizacijama oduvek je predstavljalo kamen spoticanja u težnjama Zapada prema realizaciji sličnih geostrateških interesa na ovim prostorima.
Nestankom Romeje i usponom Rusije, principijelni animozitet zapadne kulture i političke moći prema „istočnim pravoslavnim duhovnim vrednostima“ i političkim aspiracijama u toku narednih vekova samo je prolazio kroz različite oblike, ali u intenzitetu aktivnosti retko je slabio.
Breme osmanlijske okupacije nad srpskim narodom i stoleća pritisaka mongolsko-tatarske osvajačke politike u Rusiji, privredni i politički potencijal ovih zemalja i naroda u znatnoj meri je doveo u stanje stagnacije i nazadovanja, dok su u isto vreme zapadnoevropska društva, ekspanzijom u tehničko-tehnološkim inovacijama, industrijskim revolucijama i posebno geografskim otkrićima, kao i kolonizacijom najširih prostranstava nekoliko vanevropskih kontinenata, socijalno-ekonomski mozaik, političku i vojnu premoć svojih populacija i država unapredili do neslućenih visina.
Međutim, strah od Istoka i težnja da ovladaju prirodnim, privrednim i geostrateškim resursima koji su se od XV veka nalazili pod upravom Osmanlija opredelili su zapadnoevropska društva da u borbi za tim vrednim plenom u potpunosti potisnu i marginalizuju interese Rusije, a posebno pojedinačne interese, mahom pravoslavnih balkanskih naroda, osim kada bi ti „mikro-interesi bili“ bili kompatibilni sa privrednim, političkim i teritorijalnim aspiracijama zapadnih sila.
Zapravo, u toj konstelaciji snaga balkanski narodi i njihovi interesi bili su uglavnom zloupotrebljavani.
U borbi za preuzimanjem poseda onemoćalog i defanzivnog Osmanlijskog carstva u jugoistočnoj Evropi, odnosno na Balkanu u toku XVIII i XIX veka i pozicioniranja pomenutog prostora u sferu teritorijalnih domena zapadnih sila one su se suočile sa svojevrsnim otporom pravoslavno-romejskog duhovnog i istorijskog nasleđa naroda koji je tu živeo hiljadama godina.
U prvom redu, manifestacija tog otpora je možda bila najvidljivija u odbrani interesa srpskog nacionalnog rizorđementa, pomognutog od strane ruske imperijalne politike otelotvorene u njihovim težnjama prema izlasku države Romanovih na „topla mora“, tj. u basen Sredozemlja.
(nastaviće se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Nezapaženi dogovor Saudijske Arabije i Izraela
Preuzmite android aplikaciju.
