Nakon uspostavljanja Egzarhata na prostoru buduće Bugarske 1870. godine, a posebno posle Berlinskog kongresa i obnove bugarske državnosti, „raspaljene“ hegemonističke i nacionalističke strasti (podsticane iz Nemačke i posebno Austrougarske), a osokoljene idejama stvaranja velikobugarske „sanstefanske države“, od sredine devete decenije XIX veka, vršile su strahoviti pritisak na slovensku populaciju Pirinske, Egejske i Vardarske Makedonije, koja je u istorijsko-etničkom pogledu, svakako pripadala srpskom nacionalnom korpusu.
U političkom smislu, cilj pomenutog pritiska ogledao se u namerama bugarskih vojno-političkih elita, kao i tamošnje inteligencije da spornu, geopolitički i geostrateški izuzetno značajnu teritoriju prisajedine svojoj nacionalnoj državi, dok je za postojeću populaciju bilo predviđeno da bude „podvrgnuta“ procesima stihijske bugarizacije, gde bi širenje bugarskog nacionalnog identiteta bilo sprovođeno upotrebom nekoliko metoda.
Na prvom mestu, crkveno-prosvetna politika mlade bugarske države bila je usmerena prema cilju uspostavljanja zasebnog školskog sistema u Makedoniji, koji bi bio snažno oslonjen na organizaciju prosvetno-kulturnih ustanova u samoj Kneževini Bugarskoj.
Dati sistem bio je „simbiotički“ ustrojen, kao segment crkvene organizacije vlasti, generisan iz jerarhijske strukture bugarske pravoslavne egzarhije.
Dakle, prosvetno-crkvena politika bugarskih nacionalnih elita dobila je zadatak da jednim agresivnim pristupom (nasilnim širenjem bugarskog jezika, književnosti i uopšte kulture) izvrši sveobuhvatni uticaj na lokalnu populaciju, pre svega u Povardarju, kako bi kod tamošnjeg stanovništva bila uslovljena promena kolektivne duhovne svesti u korist bugarskog nacionalnog identiteta.
U različitim lokalnim sredinama, gde suptilni uticaji državnog, crkveno-prosvetnog sistema nisu bili u stanju da postignu znatnije uspehe u vezi sa procesima bugarizacije slovenske populacije, bugarske vojno-političke vlasti primenjivale su nasilne, oružane metode u svom ratu za „duše ljudi“ u Staroj i Južnoj Srbiji.
Sve primenjivane metode u procesima nasilnih postupaka bugarizacije tamošnjeg stanovništva, uglavnom su bile usmeravane protiv srpskog nacionalnog identiteta, kao i protiv srpske države, koja je u decenijama posle Berlinskog kongresa pokušavala da zaštiti bezbednost i živote svog stanovništva u ovom delu Osmanlijskog carstva.
Antisrpska histerija u Sofiji, razvijana posebno posle Srpsko-bugarskog rata iz 1885. godine, dobijala je dimenzije i karakter tursko-arbanaških represalija, koje su vekovima primenjivane nad Srbima na ovom prostoru, pa su vremenom postale i kompleksnije od osmanlijsko-arnautskog zuluma.
Znatno pre srpske vlade, Bugarska je organizovala svoje paravojne, komitske oružane snage, koje su na prelazu vekova brojale i do stotinu hiljada pripadnika. Naravno, pomenute snage bile su organizovane u borbama protiv turskih lokalnih i centralnih organa uprave, arnautskog bašibozuka, grčkih, ali najviše protiv komitskih snaga i lokalnog stanovništva srpske identitetske provenijencije.
Uz navedeni velikodržavni i nacionalistički program obnovljene bugarske države, uticaji fanariotske zajednice okupljene oko Carigradske patrijaršije, u pogledu ustrojstva duhovno-crkvene organizacije vlasti ostali su dosledni svojim višestolećnim regulama meritokratskog i ekumenskog shvatanja uloge Vaseljenske crkve.
Usled još uvek snažnog prisustva osmanlijske uprave, „labave relacije“ kolektivne svesti sa istorijskom ulogom negdašnje srpske srednjovekovne države na ovom prostoru, a posebno zbog stravičnog pogroma kome su bili izloženi od strane arbanaškog bašibozuka (u službi turskih vlasti, ali i austrougarskog bezbednosno-obaveštajnog aparata), geografski i politički, slovensko stanovništvo u Makedoniji bilo je u znatnoj meri udaljeno od sociopolitičkih i kulturoloških procesa, koji su uslovili formiranje i afirmisanje srpskog građanskog i nacionalnog identiteta, što je svakako bio specifikum razvoj društva u Srbiji i drugim srpskim zemljama na, kako se to danas kaže, Zapadnom Balkanu od poslednjih decenija XVIII veka, pa sve do prvih godina XX stoleća.
Iz tih razloga, prisustvo srpskog etničkog porekla i njegovog nedvosmislenog istorijsko-kulturnog nasleđa kod velikog dela slovenskog stanovništva u Povardarju, odnosno na prostorima Južne Srbije, predstavljalo je snažan socio-istorijski i etnološki potencijal za stvaranje i jačanje srpskog nacionalnog identiteta i genezu građanskog društva (kao i u Srbiji krajem XVIII stoleća).
Međutim, bili su potrebni sveobuhvatni podsticaji političke, duhovno-crkvene i prosvetno-kulturološke delatnosti srpske države, kako bi navedeno, u nacionalno-identitetskom pogledu, još uvek nedeterminisano stanovništvo obnovilo ili „preporodilo“ kolektivnu nacionalnu svest srpske provenijencije. Za uspeh pomenutih težnji i poduhvata od esencijalne važnosti bili su delatnost Srpske crkve, prosvetno-kulturnog sistema i inteligencije u Srbiji, kao i materijalno-logistička podrška, koja je od 1903. godine nesebično pružana od strane srpskih vojno-političkih vlasti i posebno njene diplomatije.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (drugi deo)
Preuzmite android aplikaciju.
