Uprkos žestokim pritiscima, koji su vršeni od strane titoističkog diktatorskog režima, Sveti Arhijerejski Sabor Srpske Pravoslavne Crkve na svom zasedanju u proleće 1967. godine odbio je zahteve za stvaranjem autokefalne „Makedonske pravoslavne crkve“.
Naime, Petar Stambolić je 25. aprila 1967. godine organizovao poseban sastanak na kojem su učestvovali Edvard Kardelj, Veljko Vlahović, Mijalko Todorović, Dobrivoje Radosavljević, Krste Crvenkovski, Nikola Minčev, Dragi Stamenković i Milutin Morača.
Na ovom sastanku visokih komunističkih funkcionera raspravljalo se o odnosima SPC i tzv. „Makedonske pravoslavne crkve” i tim povodom je konstatovano da se „odnosi sve više zaoštravaju zbog različitih stavova po osnovnim pitanjima, a da su pogoršani posle odluke Sabora Srpske pravoslavne crkve 23. maja 1966. kojom je revidirao svoju raniju odluku iz 1959. godine“.
Državni funkcioneri su bili saglasni da „arhijereji Srpske Pravoslavne Crkve i posle pritisaka republičkih i državnih organa ne pokazuju ni razumevanje niti spremnost za regulisanje odnosa između dve crkve“.
Zaključeno je da još jednom treba izvršiti pritisak na Patrijaršiju kako bi prihvatila političku opravdanost zahteva za uspostavljanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve. U suprotnom, rukovodstvo Srpske pravoslavne crkve će svojim odbijanjem izazvati brojne štetne posledice. Snažno podržavana od strane režima, „Makedonska pravoslavna crkva“ je sazvala novi, treći po redu „Makedonski crkveno-narodni sabor” koji je održan 19. jula 1967. godine u Ohridu.
Tom prilikom, doneta je odluka o proglašenju autokefalnosti „Makedonske pravoslavne crkve“ i zatraženo je priznanje ne samo od Srpske Pravoslavne Crkve, već i od ostalih pomesnih crkava. Tom prilikom osnovane su još dve „eparhije“, jedna u SR Makedoniji i jedna za teritorije Kanade, Sjedinjenih Američkih Država i Australije, sa sedištem episkopa u Torontu. Takođe, usvojena je odluka o osnivanju bogoslovije. Tekst odluka upućen je i patrijarhu Germanu.
Koliko je i iza ovog čina stajala oficijelna politika, najbolje govori podatak da je Josip Broz nagradio „čelnika nove crkve“, mitropolita Dositeja, visokim državnim odlikovanjem.
Država je je preuzela obavezu da vest o proglašenju autokefalnosti „Makedonske pravoslavne crkve“ pošalje u svet. Posle usaglašavanja teksta, informacija o ovom raskolničkom činu (naravno redigovana u afirmativnom „tonu i formatu“), Savezne komisija za verska pitanja i Pravna službe Državnog sekretarijata za inostrane poslove uputila je na adrese 58 jugoslovenskih diplomatsko-konzularnih predstavništava 10. avgusta 1967. godine.
Tih dana u Jugoslaviji je boravio Antonio Jerkov, pripadnik Ustaške mladeži u vreme postojanja Nezavisne Države Hrvatske, jedan od operativaca u stvaranju tzv. Hrvatske pravoslavne crkve. Bio je u Saveznoj komisiji za verska pitanja i učestvovao je u procesu proglašenja autokefalnosti „MPC”. Usled novonastale situacije Sveti arhijerejski sinod Srpske Pravoslavne Crkve održao je sednicu 15. avgusta 1967. godine. Arhijereji su pročitali pismo „Sinoda Makedonske pravoslavne crkve“ od 19. jula o proglašavanju autokefalnosti.
Patrijarh je saopštio da je sve poglavare pravoslavnih crkava obavestio o zaključku prošlog arhijerejskog Sabora. Na kraju je odlučeno da vanredno zasedanje Sabora bude sazvano za 14. septembar 1967. godine.
Međutim ni vlast nije sedela skrštenih ruku, 27. avgusta patrijarha je pozvao Mika Špiljak, predsednik Saveznog izvršnog veća, a dva dana kasnije i Đurica Jojkić, predsednik Izvršnog veća Srbije. Za njih je „konačno rešenje“ bilo samo ako patrijarh i episkopi u Beogradu priznaju samoproglašenu autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve.
Na Saboru, 14. septembra 1967. godine usvojen je jednoglasan zaključak: „Pošto se viša jerarhija Makedonske pravoslavne crkve oglušila o nadležno donetu odluku Svetog arhijerejskog sabora Srpske Pravoslavne crkve ASBr. 44/zap.10 od 24/11. maja 1967. godine i samovoljno i nekanonski sama se otcepila od svoje majke Crkve u raskolničku versku organizaciju, te shodno pomenutoj saborskoj odluci prekinuti sa ovom jerarhijom bogoslužbeno i kanonsko opštenje i staviti u dužnost Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve da protiv vinovnika raskola povede postupak. Sa vernim narodom Makedonije ne prekidati opštenje, već udovoljavati njihovim verskim potrebama…“.
Na odgovor političara iz Skoplja nije se dugo čekalo: optužili su patrijarha Germana da negira makedonsku državnost Socijalističke Republike Makedonije i da je tretira isto kao Bugari i drugi neprijatelji zemlje.
Koristili su svaku priliku da istaknu kako je Makedonska crkva naslednik Ohridske arhiepiskopije koja je starija i od Srpske Pravoslavne Crkve. Očekujući ovakve napade u Patrijaršiji su angažovali tada najpoznatije crkveno-pravne stručnjake da daju odgovor na pitanje da li MPC ima uslova za dobijanje autokefalnosti. U svojim referatima dr Sergije Troicki, dr Blagota Gardašević i dr Branko Cisar uz detaljan istorijski pregled, izneli su da je sadašnja Ohridska arhiepiskopija u SR Makedoniji samo po imenu i ni po čemu drugom naslednik nekadašnje grčke Ohridske arhiepiskopije.
Na ovo pitanje, u pismu i patrijarhu Germanu odgovorio je i grčki mitropolit Jakov: „Ohridska arhiepiskopija uvek bila grčka, s arhiepiskopima, mitropolitima i episkopima Grcima, da je u njoj službeni jezik bio grčki. Nikada nije imala čisto slovensko ‘makedonsko’ obeležje, niti je bila autokefalna crkva, ni za vreme vizantijskog perioda, ni pod Bugarima, Srbima i Turcima, a ni Vaseljenska patrijaršija joj nikada nije priznala autokefalnost“.
On je usput podsetio da je autokefalnost rešena još 1920. godine. U martu 1968. godine, predsednik SIV, odnosno jugoslovenske vlade, Mika Špiljaka sastao se sa patrijarhom Germanom i ostalim članovima Sinoda. Pored Špiljka ovom susretu su prisustvovali MiloJovićević i Radosav Perović, predsednik i savetnik Savezne komisije za verska pitanja. Prema očekivanom sledu, Špiljak je izjavio je da je danas teško prihvatiti tvrdnju da je to isključivo crkveno-kanonski problem. Smatra da je pitanje odnosa između dve crkve nacionalno-politički problem.
Dalje je istakao da je Makedonija samostalna republika i da se makedonska nacija bori za svoju punu afirmaciju u svim oblastima društvenog života, pa i na pitanju autokefalnosti svoje crkve. Do kraja 1968. godine u Srpsku patrijaršiju su stigli odgovori svih autokefalnih pravoslavnih crkava.
Ruski patrijarh je odgovorio da je primio k znanju odluke Sabora, carigradski Atinagora je savetovao mitropolitu Dositeju u ime cele Pravoslavne crkve da „Sinod Makedonske pravoslavne crkve“ ponovo razmotri svoje odluke i poveže se sa Srpskom patrijaršijom.
Arhiepiskop atinski Jeronim je odgovorio da je prekinuo sve veze sa šizmatičkom Makedonskom pravoslavnom crkvom, patrijarh antiohijski Teodosije je telegramom izrazio solidarnost sa drugima kad je reč o prekidu svih veza sa Makedonskom pravoslavnom crkvom, a potom u opširnom pismu objasnio svoje stanovište. Patrijarh srpski, gospodin German našao se pod teškim udarima komunističkog režima. Međutim SPC nije promenila svoje mišljenje.
Svi odnosi sa „skopskim rasklonicima“ bili su praktično prekinuti do sredine poslednje decenije XX veka, kada su počeli pregovori, koji će rezultirati Niškim sporazumom iz 2002. godine. Do tada, tzv. „MPC“ imala je „arhiepiskopiju“ u Skoplju, tri „eparhije“ u Makedoniji („Prespansko-bitoljsku“, „Zletovsko-strumičku“ i „Debarsko-kičevsku“) i jednu u dijaspori „Američko-kanadsko-australijsku“. Služilo je oko 250 parohijskih sveštenika, školovalo se oko 90 bogoslova u bogosloviji Sveti Kliment Ohridski u Dračevu. Štampan je list „Vesnik“.
„Crkva u Makedoniji“ živela je u raskolu.
Otuda mnogi hramovi na ovom prostoru (neki datiraju još od Klimenta, Nauma i drugih koji su udarili temelje duhovnosti Slovena) su zapušteni, te nisu više u svojoj nameni. Hram Sv. Pantelejmona je pretvoren u hotel i restoran. Saborni hram Sveta Sofija u Ohridu je pretvoren u koncertnu dvoranu. Manastir i hram Svetog Nauma Ohridskog, jednog od učenika Ćirila i Metodija i utemeljivača slovenske pravoslavne duhovnosti, pretvoren je u hotel.
Tračak nade pojavio se 2002. godine. Razgovori sa Makedoncima su trajali više godina i okončani su zajedničkim dogovorom u Nišu 17. maja 2002. godine.
U ime SPC bili su episkopi niški Irinej, bački Irinej i vranjski Pahomije i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije. Sa makedonske strane bili su mitropoliti australijski Petar, debarsko-kičevski Timotej i strumički Naum. Dogovoreno je da SPC priznaje eparhijama u Makedoniji, to jest Ohridskoj arhiepiskopiji, i dijaspori, široku crkvenu autonomiju zasnovanu na odlukama Sabora Srpske Pravoslavne Crkve iz 1959. godine, kao i da se pitanje konačnog rešenja ostavlja za druga vremena, a u skladu sa kanonskim sabornim poretkom jedinstvene Pravoslavne crkve.
Dogovor je formulisan u 17 tačaka u kojima je bio regulisan način njegovog ostvarenja. To je trebalo da bude početak dugotrajnog kanonskog puta kojim bi se uspostavio vekovni poredak u okviru jedne saborne Pravoslavne crkve. Na sednici Sinoda Makedonske pravoslavne crkve petorica arhijereja (od sedmorice) su prihvatila dogovor.
Potom je 28. maja 2002. godine u Skoplju obznanjeno da je dogovor imao samo radni karakter, a ne i obavezujući. Tako su raspršene nade u mirno okončanje problema. Ne osvrćući se na ponašanje makedonskih arhijereja, Srpska Pravoslavna Crkva je na majskom Saboru 2003. godine odlučila da formira Sinod Pravoslavne Ohridske Arhiepiskopije. Jedna od osnova bila je odluka mitropolita veleško-povardarskog Jovana Vraniškovskog da prihvati Niški sporazum.
Na Saboru su izabrana dvojica novih episkopa novoformirane arhiepiskopije (Joakim i Marko). Obnavljanje Ohridske arhiepiskopije od strane Srpske pravoslavne crkve i davanje tomosa o autonomiji imali su kanonske osnove. Potom je Srpska patrijaršija o svojim odlukama obavestila sve sestrinske crkve.
Poseban značaj bio je u tome što je ona na taj način, to jest preko Srpske patrijaršije, postala deo Pravoslavne crkve.
Međutim, došao je udar iz Skoplja: mitropolit Jovan je optužen za nekoliko krivičnih dela i uhapšen pa mu je održano više suđenja.
Sačinjeno je nekoliko presuda pa je dobio višegodišnju robiju. Istovremeno i drugi episkopi Ohridske arhiepiskopije doživljavaju šikaniranje raznih vrsta. Posle brojnih molbi koje su dolazile sa raznih strana, pa i iz središta Evropske unije, odnos prema ovim arhijerejima donekle je ublažen. Ali, suština je ostala ista: u Skoplju nije bilo priznanja Pravoslavne Ohridske Arhiepiskopije.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (osmi deo)
Preuzmite android aplikaciju.
