Jedna od najreprezentativnijih ulica u Novom Sadu ponela je ime po istaknutom srpskom piscu, filozofu, istoričaru, kulturnom i nacionalnom radniku – Vasi Stajiću.
Stanovati u ovoj ulici nekada je bila privilegija banovinskih, a kasnije i pokrajinskih činovnika.
Ono što ovu ulicu čini toliko posebnom je veliki broj vila, građenih između dva svetska rata. Na žalost, danas ove vile egzistiraju kao nekakvo ostvo, okruženo morem modernih višespratnica, koje kao što more nagriza erozivnu obalu, polako nagrizaju ovj kraj. Veliki broj velelepnih kuća iz ovog kraja već su zamenile višespratnice, na neke se čeka da se sruše same od sebe, pa da se na prostranom placu udene još jedna „zgradurina“, a samo retke su imale toliko razumevanja (i sredstava) svojih vlasnika, pa su obnovljene.
Na samom početku ulice, pod kućnim brojem 1 nalazi se jedna od značajnih kulturnih ustanova u Novom Sadu, a u pitanju je Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzića.
Velelepna kuća u kojoj se nalazi ova galerija građena je 1923. godine, kao porodična vila Đorđa Radulovića, po projektu poznatog novosadskog arhitekte Filipa Šmita.
Nevelika površina ugaone parcele maksimalno je iskorišćena, pa se na tom mestu našao objekat složene i neobične osnove. Kako se parcela nalazi na terenu koji je pod blagim nagibom, vila je povučena u odnosu na uličnu regulaciju. Ulaz se nalazi na ugaonoj, zasečenoj strani objekta, a na krilima pored ulaza nalaze se visoki pravugaoni svetlarnici. U središnjem delu, na spratu, a iznad ulaza u vilu, nalazi se prostrana terasa.
Iza prostranog predvorja nalazi se veliki hol, sa dva stepeništa. Sa leve strane nalazi se veće, reprezentativnije stepenište, dok je sa desne strane sporedno, kružno stepenište. Od glavnog ulaza pravo napred je prostrana osmostrana sala iz koje se izlazi na dvorišnu terasu.
Danas se u ovoj vili nalazi Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzića. Ova galerija za javnost je otvorena 1974. godine i odmah je postala kulturna institucija koja je na više načina obogatila kulturni život grada.
Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzića u svoju delatnost uključuje mnoštvo aktivnosti iz svih segmenata muzejske delatnosti, sa namerom da publici približi umetnost generacije umetnika koji su obeležili likovnu scenu pedesetih i šezdesetih godina 20. veka.
Odmah preko puta, sa parne strane ulice, pod kućnim brojem 2, nalazi se palata Habag.
Palata Habag je sagrađena 1931. godine, po projektu Viljema Riharda, kao centralna zgrada nemačkog Kulturbunda, odnosno nemačke zajednice u Kraljevini Jugoslaviji. Za izvođača radova na ovom objektu odabran je poznati novosadski graditelj Filip Šmit.
Objekat je napravljen na prostranoj ugaonoj parceli, u stilu moderne, kao stambeno-poslovni objekat.
U prizemlju se nalazio jedan od najpoznatijih novosadskih međuratnih restorana „Habag“, na prvom spratu su bile prostorije moćnog privrednog društva nemačke zajednice „Agraria“, a na drugom i trećem spratu su se nalazile prostorije Kulturbunda.
Tokom Drugog svetskog rata zgradu su koristili nacisti, da bi 1944. godine bila znatno oštećena u savezničkom bombardovanju. Posle rata je obnovljena i dograđena, ali sa jednostavnijom fasadom koju možemo videti i danas. Prilikom posleratnih radova, na prvom spratu dograđen je balkon, sa zidanom ogradom.
Danas je ova palata poznatija kao sedište Železnica Srbije u Novom Sadu.
Možda i najlepša vila u ulici Vase Stajića smeštena je na broju 3, a poznata je još i kao vila Gutman.
Zbog svoje monumentalnosti i izražene graditeljske kreativnosti, ona svojim izgledom zasigurno privlači najaviše pažnje.
I ovaj objekat građen je između dva svetska rata, 1925. – 1926. godine, po projektu arhitekte Dragutina Maslaća, u stilu pozne secesije, kada se ovaj kraj intenzivno razvijao za novu političko-trgovačku elitu.
Vila je pripadala Gutmanovima, poznatoj novosadskoj jevrejskoj porodici, suvlasnicima građevinskog preduzeća „Građevinska firma Gutman i Frank“ i preduzeća za iznajmljivanje brodova i rečnu trgovinu „Brodarstvo Gutman i Frank“.
Priča o sunovratu ove poznate i uspešne novosadske porodice je vrlo tragična i vezana je za vihor Drugog svetskog rata.
Naime, glava porodice, Alfred Gutman umro je nekoliko godina nakon izgradnje vile, a iza sebe je ostavio udovicu i tri sina. Sinovi su, poput svog oca, bili uspešni poslovni ljudi, cenjeni i poštovani u svojoj sredini.
Na žalost, onda je došao Drugi svetski rat i užas Holokausta, koji su, kao i mnoge druge novosadske jevrejske porodice, i Gutmanove zauvek obrisali sa spiska stanovnika Novog Sada.
Najstariji sin Rudolf izvršio je samoubistvo 1944. godine, da ne bi završio u koncentracionom logoru, srednji sin Pavle odveden je na prisilni rad u Ukrajinu i tamo je i ubijen, dok se najmlađi sin, Vladislav, nakon rata iselio u novoformiranu državu Izrael, gde je i umro.
Danas priča o ovoj nekada uspešnoj novosadskoj porodici živi još samo u kazivanju istorijskih spisa i kroz velelepnu vilu u ulici Vase Stajića.
Pored Vile Gutman, nalazi se vila Hermana Gutmana, koja je građena po projektu poznatog novosadskog arhitekte Lazara D. Dunđerskog, 1930-tih godina 20. veka.
Od 1958. godine, ovaj objekat u posedu je Doma zdravlja i jedna je od najstarijih zgrada u kojima su ambulante Službe zdravstvene zaštite dece Doma zdravlja „Novi Sad“. Upravo po tome, kao dečiji dispanzer, je ova vila generacijama Novosađana i najpoznatija
Takođe, ova vila predstavlja i legat Vase Stajića, koji je u njoj živeo i preminuo 1947. godine, a o tome danas svedoči tabla postavljena na fasadi objekta.
Objekat je sredstvima Grada Novog Sada potpuno renoviran februara 2016. godine, pa sada ponovo sija punim sjajem.
Na žalost, isto se ne može reći i za susedan objekat, koji predstavlja „mrtvaka“ i ruglo ulice Vase Stajića, a u pitanju je vila na broju 7.
Kuća u Vase Stajića 7 bila je 1925. godine sagrađena za Živorada Jovanovića, nekadašnjeg oficira i direktora Bačke kreditne banke, a po projektu inženjera Stevana Radivojevića.
Ova visoka parterna vila sa suterenskim prostorom ima i mansardnu krovnu konstrukciju pokrivenu eternit pločama. Na glavnoj fasadi je u središtu rizalit potenciran širokim lezenama i iznad ravnom atikom sa izduženom pravougaonom kasetom, koja delimično zatvara krov.
Vila u Vase Stajića 7 uživa prethodnu zaštitu Grada koja podrazumeva očuvanje objekta u postojećem stanju zato što je od kulturnog i istorijskog značaja. Ovu vrstu zaštite uživaju objekti sa arhitektonskim i istorijskim vrednostima kao i kuće u kojima su rođene ili boravile istaknute ličnosti.
Na žalost, objekat se od 2013. godine nalazi u posedu vlasnika koji nije bio zainteresovan da kuću savesno održava, već ju je prepustio zubu vremena, da je nagriza dok se ne sruši sama od sebe.
U trenutku pisanja ovog teksta, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada i vlasnik objekta nisu uspeli da nađu zajedničko rešenje kako bi se ova vila obnovila i sačuvala za buduća pokolenja. Krov je urušen, prozori porazbijani, a stanje u samom objektu je katastrofalno.
Ostaje nada da će se do nekakvog rešenja koje bi zadovoljilo obe strane ipak doći, a objekat obnovljen u svom izvornom ruhu sačuvao za buduća pokolenja.
Uz primer dobre prakse, poput objekata Galerije likovne umetnosti poklon zbirke Rajka Mamuzića i Dečijeg dispanzera, a koje su legatom ostavljene Gradu Novom Sadu, i ova vila bi mogla biti zaveštana budućim naraštajima Novosađana, kao neka institucija od opšteg značaja.
Na kućnom broju 9, u skromnom objektu, nalazi se Društvo lekara Vojvodine – srpskog lekarskog društva Novi Sad (DLV-SLD) ili jednostavnije – Lekarski dom.
Ovaj objekat koriste lekari za organizovanje sastanaka, edukativnih skupova, prezentacija, promocija i drugih oblika druženja.
Objekat ima tri nivoa. Na prvom su radne prostorije gde se odvijaju aktivnosti Stručne službe DLV-SLD. Na drugom nivou nalaze se sale, sa oko 100 mesta, za edukativna predavanja, sanitarni čvor i terasa, a na trećem je prostor za druženje i koktele nakon sastanaka.
Poseban objekat se nalazi u dvorišnom prostoru, u kome je smeštena arhivska građa DLV-SLD sa prostorijom za sastanke i priručnu biblioteku.
Na lepo sređenoj i održavanoj zelenoj površini, nalaze se dve biste na postamentu. Jedna je posvećena Iliji Ognjanoviću Abukazemu, a druga Dimitriju Stanuloviću.
Par brojeva dalje, na ugaonom placu, sa kućnim brojem 15, nalazi se velelepna vila, građena 1923. godine, po projektu Josipa Špirka, a u stilu secesije.
Osim Vase Stajića, drugi znameniti stanar ove ulice bio je Jurij LJvovič Rakitin, dramski reditelj i pedagog.
Zbog boljševičke revolucije kao i veliki broj Rusa koji se nije slagao sa idejama komunista, emigrirao je u Srbiju i postao nezaobilazan deo njene pozorišne istorije.
U Narodnom pozorištu u Beogradu ostavio je neizbrisiv trag. Između dva rata, režirao je 90 dramskih dela (tragedije, vodvilje, komedije) i 8 opera, a njegovi učenici bili su neki od najznačajnijih reditelja i glumaca sa ovih prostora.
Nakon rata, 1946. godine, zbog određenog ideološkog neslaganja biva penzionisan kao nepodoban. Naredne sezone (1947/48) Rakitin je reaktiviran i postavljen za stalnog reditelja Srpskog (tada Vojvođanskog) narodnog pozorišta u Novom Sadu, u kojem ostaje do smrti, 1952. godine.
Sahranjen je na ruskom delu Uspenskog groblja u Novom Sadu, kada su predstavnici SNP na njegov grob posadili tri mlade višnje. Ispostavilo se da je prodavac sadnica pogrešio, te su iznikle šljive, koje su ubrzo propale, drveni krst je istrulio i grob je zadugo ostao potpuno zapušten.
Tek 1992. godine, baš na 40. godišnjicu od smrti, Vasilije Tarasjev iz Ruske crkve Svete trojice u Beogradu konačno je opojao Rakitinov grob, uz prisustvo rukovodstva SNP-a i glumaca, nekadašnjih saradnika i poštovalaca, koji su postavili nov drveni krst.
Kameni nadgrobni spomenik podignut je aprila 2003. godine, na inicijativu Pozorišnog muzeja Vojvodine.
O njegovom životu u Novom Sadu i ulici Vase Stajića, danas svedoči ploča na fasadi kuće u kojoj je stanovao, sa brojem 19.
Ulica Vase Stajića u Novom Sadu, sa punim pravom nosi titulu jedne od najlepših novosadskih ulica, posebno tokom meseci kada je natkriju bujne krošnje drveća.
Pa ipak, čini se da ovaj mali arhitektonski raj ubrzano nestaje pred našim očima. Gotovo sve kuće sa parne strane su već zamenjene višespratnicama, a koliko će velelepne vile sa neparne strane ulice odolevati, ostaje da se vidi.
Od stare pruge do modernog gradskog bulevara: Bulevar cara Lazara (FOTO/VIDEO)
Preuzmite android aplikaciju.
