Između Bulevara Mihajla Pupina i Trga mladenaca u Novom Sadu, smeštena je ulica Narodnih heroja. Ova ulica samo je jedan mali deo nekadašnje novosadske Glavne ulice, a koja je u potonjim vremenima izdeljena na više delova.
Kada se pomene ova ulica, većini Novosađana prva asocijacija nisu pali za slobodu, već građevine koje su se nekada tu nalazile.
Ono što „starosađanima“ najviše bode oči je odsustvo stare Jermenske crkve, koja se nalazila na uglu sa Bulevarom Mihajla Pupina, kao i zgrade Privredne banke Vojvodine (Komunalne banke).
Jermenska crkva u Novom Sadu je bivša jermenska, parohijska crkva u Novom Sadu, posvećena svetom Petru i Pavlu, koja je od svog nastanka u prvoj polovini 18. veka pa sve do rušenja 1963. godine pripadala Jermenskoj istočnokatoličkoj crkvi.
Priča o ovom objektu jednako je tužna kao i sudbina novosadskih Jermena.
Naime, naseljavanje Jermena na ovom prostoru počelo je nakon pada Beograda pod Tursku vlast u leto 1739. godine, kada su zajedno sa mnoštvom Srba, Austrijanaca, Jevreja, Grka i Cincara stigli u Novi Sad.
Kao duboko verujući narod, koji je prepoznao važnost sakralnog objekta za očuvanje kulturnog i nacionalnog identiteta za zajednicu, već 1746. izgradili su svoju crkvu u Novom Sadu.
Za potrebe gradnje hrama sakupili su prilog od 200 forinti i dobili odobrenje od Katoličke episkopije.
U bombardovanju Novog Sada tokom Bune 1849. godine i kada je četiri petine Grada sravnjeno sa zemljom, a stanovništvo desetkovano, razaranje je doživela i Jermenska crkva. Obnovljena je tek 1872. godine, uz nesebičnu pomoć velike srpske dobrotvorke Marije Trandafil. Njoj u zahvalnost, u obnovljenoj crkvici stajao je natpis:
“Iz smirene i čiste hristijanske ljubavi spram svojih bližnjih obnovila ovaj hram božiji Marija Trandafil 1872. godine”.
Iako je crkva obnovljena, a život se vraćao u normalne tokove, Jermenska zajednica se nakon događaja iz 1849. godine nikada nije oporavila. Njihovoj smanjenoj brojnosti u Novom Sadu nisu doprinele bolesti ni proterivanje ili genocid, koji se krajem 19. i početkom 20. veka u do tada neviđenim razmerama odvijao širom Otomanskog carstva, već tiha asimilacija stanovništva. Tako je 1857. godine u Novom Sadu popisano 36 Jermena, 1870. – 13, a 1943. samo troje Jermena. Prema pojedinim izvorima, 1948. godine umro je poslednji vernik jermenske crkve – stara Jermenka, a Jermenska crkva je od tada, pa sve do rušenja 1963. godine bila zaključana.
Prema priči o novosadskim Jermenima, a koja je sada prerasla u urbano predanje, poslednji Jermen koji je živeo u Novom Sadu bio je sveštenik Jermenske crkve, Johan (Jovan) Samuel Polikarp, koji se 1960. godine odselio u Beč.
Njegovom preseljenju, osim činjenice da je ostao bez pastve, doprinela je i odluka tadašnjih gradskih vlasti da se zbog probijanja Bulevara Mihajla Pupina Jermenska crkva poruši.
Crkva je porušena oktobra 1963, iako je još 1951. godine bila stavljena pod zaštitu države.
“Pošto sadašnja građevina po svojoj stilskoj i arhitektonskoj vrednosti ne predstavlja takav arhitetktonski spomenik, koji bi trebalo sačuvati, a smeta normalnom arhitektonskom i urbanističkom oblikovanju Novog Sada, doneta je odluka da se građevina briše iz registra kulturno-istorijskih spomenika. Građevina će biti prethodno tehnički snimljena i fotografisana, te će tako biti upotpunjeni podaci o istorijskom zbivanju i koloniji Jermena u Novom Sadu”, stajalo je u obrazloženju tadašnjih gradskih vlasti.
Jermensko groblje nalazilo se oko Jermenske crkve.
Danas je jedini vidljivi ostatak nekadašnjeg jermenskog groblja i uopšte postojanja Jermena u Novom Sadu, neobična grobnica-kosturnica porodice Tomanović-Čenazi, nastala u poslednjoj deceniji 18. veka. U ovoj grobnici počivaju baronica Tomanović, njene dve kćerke i zet Jermenin, Simeon Melik Čenazi.
Najslikovitiji elementi grobnice su stilizovane lobanje od belog mermera. Od osam lobanja, ostalo je pet. Tri su ukradene poslednjih godina XX veka i do danas nisu nadomeštene. Na središnjem delu gornje ploče nalaze se četiri srca od belog mermera i na svakom je uklesan natpis Uncertrnlich (nerazdvojivo). Ova grobnica proglašena je spomenikom kulture 1997. godine.
Osim spomenika porodice Čenazi, sećane na jermensku zajednicu u Novom Sadu još čuvaju kamena ploča (hačar) sa uklesanim krstom karakteristična za jermensku hrišćansku umetnost, kao i crvenkaste mermerne ploče ugrađene u asfalt, a koje predstavljaju obrise nekadašnje crkve.
Ono što je malo poznato većini Novosađana i na šta nisu ni obraćali pažnju je da su iste crvenkaste ploče, a koje su nakon rušenja crkve 1963. godine ugrađene u staze na ulazu u Dunavski park, zapravo ostaci nadgrobnih ploča iz Jermenske crkve.
Kada je u prvoj polovini 2022. godine započeta rekonstrukcija pešačkih staza u Dunavskom parku, ostaci nadgrobnih ploča su pažljivo izvađeni i očišćeni, sa idejom da budu ugrađene u zid, svojevrsan spomenik, na katoličkom groblju u Novom Sadu.
Tako bi se od zaborava sačuvalo sećanje na nekada brojnu Jermensku zajednicu, a Novosađani bar delimično iskupili za rušenje Jermenske crkve.
Odmah pored nekadašnje Jermenske crkve dugo godina nalazila se zgrada Komunalne banke (prethodno Trgovačka i obrtna banka).
Ova dvospratnica je izgrađena 1910–1911. godine za potrebe jermenske zajednice. Na tom mestu danas se nalazi moderan stambeno-poslovni kompleks „Palata Pupin“.
Kako bi se sačuvalo sećanje na nekadašnju gradsku arhitekturu, prilikom gradnje restaurirana je kompletna fasada Komunalne banke, sa svim detaljima koji su isklesani od kamena, a sve to pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada.
Malo dalje, nalazi se jedna od značajnijih građevina u ovoj ulici, a to je zgrada nekadašnje Novosadske zanatske i srednje trgovinske škole, osnovane 1882. godine.
Danas je u ovom objektu smeštena ekonomsko-trgovačko-turistička ugostiteljska škola „Svetozar Miletić“.
Priča o ulici Narodnih heroja najviše je priča o onome čega više nema.
O razlozima zbog kojih nešto jeste ili nije, da li treba ili ne treba, za i protiv nećemo raspravljati. Umesto toga, pozvaćemo vas da sledeći put kada se zadesite u blizini ove ulice, obratite pažnju na kosturnicu i hačar koji se i danas nalaze na uglu ulice Narodnih heroja i Bulevara Mihajla Pupina. Detalji i posvećenost sa kojima su urađeni ovi spomenici predstavljaju pravo umetničko delo.
Budući da se nalaze u blizini ukrštanja više linija gradskog prevoznika, većina Novosađana, navikla da se spomenici tu nalaze od uvek, samo prođe ili protrči pored njih žureći na autobus. A, trebali bi da zastanu bar na tren i uživaju u kulturnom nasleđu jedne zajednice koja je iščezla iz Novog Sada.
Preuzmite android aplikaciju.
