Kroz istoriju Novog Sada uvek se zgrada Matice srpske spominje kao mesto okupljanja intelektualne elite, koja je formirala javno mnjenje Srba u Vojvodini i uticali na kulturološki i duhovni razvoj Vojvodine, ali i čitave Srbije. Ipak, nije tajna da su se nakon javnih sastanaka, razgovori obično nastavljali u kafanama, gde su se zapravo javljale epohalne ideje.
U Novom Sadu ta kafana je bila „Bela lađa“ koja se nalazila u Njegoševoj ulici (tada Fazanovoj ulici). Međutim o popularnosti ove kafane svedoči podatak kako su meštani, ali i došljaci nazivali ovu ulicu. Naime zbog kafane, Fazaonova ulica je za Austrijance bila „Weisse Schiff – Gase“ , za Mađare „Feher-hajo utca“ , odnosno Ulica Bele lađe za meštane.
Novosadska kafana “Bela lađa” osnovana je početkom 19. veka, u vreme kada su Dunavom zaplovili prvi parobrodi, upravo je po tim parobrodima i ova gostionica dobila ime. Prema pričama najstarijih Novosađana, ti parobrodi su bili beli i imali jednu crnu prugu preko celog trupa. Te lađe bile su veliki događaji, kako za decu, tako i za odrasle. Tako su gotovo „preko noći” širom Vojvodine počele da se otvaraju kafane u čijem je nazivu bila bela lađa. Naravno Novi Sad kao tadašnja prestonica Srba iz Vojvodine, je morao da dobije svoju „lađu“ .
Prvi put se u istorijskim izvorima ova kafana spominje već 1812. godine, pod latinskim nazivom „Alba navis”, u pismu somborskog magistrata novosadskom, a postoje indicije da je zgrada u kojoj se nalazila kafana sagrađena u poslednjoj deceniji 18. veka.
Udrugoj polovini 19. veka nezamislivo je bilo doći u Novi Sad, a ne posetiti znamenitu „Belu lađu“. Nazivali su je nekom vrstom srpskog univerziteta, jer su intelektualci bili njeni najučestaliji gosti.
Sa obzirom da se u „Beloj lađi“ skupljala srpska kulturna i politička elita, tu su neretko padale i važne strateške odluke, raspravljalo se o mnogim pitanjima koja su mučila Srbe u Ugarskoj. Iz stare zgrade Matice srpske (porušene u 20. veku) prelazilo se u „Belu lađu“ pre i posle donetih odluka njenih čelnika, na nastavak debate.
Ovu kafanu su posećivali pisci, slikari, sudije, advokati, trgovci, činovnici, glumci, zanatlije, zemljoradnici… Tako da su ovde uz alkohol i muziku razgovore vodili i ljudi poput Jaše Tomića (novinar, političar i književnik), Svetozara Miletića (osnivač i predsednik Ujedinjene omladine srpske, advokat, novinar i gradonačelnik Novog Sada), Laze Kostića (pesnik, prevodilac i pravnik), Vladimira Jovanovića (osnivač Liberalne stranke u Srbiji i predsednik Srpskog učenog društva), Tone Hadžića (književnik i upravnik SNP-a), Jovan Jovanović Zmaja (pesnik i urednik nekoliko listova), Jovana Subotića ( advokat, pesnik i političar), Mihaila Polit-Desančića (pisac i političar), Novaka Radonjića (slikar i pisac), Vojislava Ilića (pesnik), Jakova Ignjatovića (književnik, novinar), Jovana Skerlića (književnik i književni kritičar), Koste Trifkovića (komediograf), Đure Jakšića (pesnik i slikar), Jovana Đorđevića (književnik, osnivač Srpskog narodnog pozorišta, autor teksta himne Bože pravde), Miše Dimitrijevića (novinar i političar), Laze Telečkog (pozorišni glumac i reditelj)…
Osim političkog, „Bela lađa“ ima i svoj muzičko-istorijski značaj. Među muzičarima u orkestrima koji su svirali u „Beloj lađi” bilo je i nekoliko naročito značajnih umetnika, kako onih narodnih koji su širili srpsku pesmu, čuvali je i negovali, tako i profesionalaca koji su postigli svetski uspeh. Jedan od njih je bio i Vlada Marjanović, koji je 1907. godine emigrirao u Ameriku, gde je jedno vreme nastupao kao dirigent sa orkestrom tamburaša u čuvenoj njujorškoj Metropoliten operi.
U kafani su se pevale srpske pesme i izvodile kompozicije koje su komponovali čuveni Isidor Bajić i Marko Nešić, koji su takođe bili česi gosti u „Lađi“.
U takvoj atmosferi tokom jedne radosne večeri Novi Sad je dobio svoj nadimak, koji se koristi i danas, dva veka kasnije.
Novosadski zanatlija Stevan Jelinić Ćebenda, koji je bio vatreni pristalica Miletićevih narodnjaka (Srpska narodna slobodoumna stranka), je jedne večeri u razgovoru sa Miletićem,o kulturnom procvatu novosadske varoši u drugoj polovini 19. veka, uporedio Novi Sad sa Atinom, kulturnim i naučnim centrom antičke epohe.
„Dobro kažeš, prava je srpska Atinica! – dodao je, kažu, na ove Jelinićeve reči gradonačelnik Miletić. Ovakvo predanje o mestu i nastanku imena „Srpska Atina“ živi već dva veka, a Novosađani ga prenose s generacije na generaciju.
Ppisani trag o „Srpskoj Atinici“ ostavio je jedino Ljubomir Lotić , učitelj, pisac, prevodilac i dugogodišnji službenik Matice srpske. U fusnoti članka „Spomenici novosadske trgovačke omladine 1902– 1932.“ Lotić je naveo da je istraživao poreklo nadimka Srpska Atina te da ga je to traganje dovelo do profesora i funkcionera Matice srpske Milana A. Jovanovića Babe. On je Lotiću potvrdio da je drugo ime Novog Sada poteklo upravo i konkretno iz usta Stevana Jelinića Ćebende.
U 20. veku „Bela Lađa” je izgubila značaj, a potom i namenu.
Nacionalizovana je 28. juna 1948. godine i polovinom veka predstavljala je jedan zaboravljeni ugostiteljski objekat. Godine 1950. zgradu je dobilo na korišćenje preduzeće „Vojvodinaput”. Njena unutrašnjost adaptirana je za novu namenu. Posle nekoliko drugih preduzeća u nju se na kraju uselila Gradska inspekcija. Kada je 2006. godine Inspekcija iseljena, zgrada je više puta bila na meti vandala, a početkom 200-tih bilo je govora i o rušenju stare kuće.
Ipak, odustalo se od rušenja, posle donošenja odluke Vlade Srbije o proglašenju užeg jezgra Novog Sada za kulturno dobro. Odlukom republike zgrada u Njegoševoj 5 stavljena je pod posebnu zaštitu zbog svoje istorijske vrednosti. Prepreka njenom obnavljanju i eventualnom pretvaranju u svojevrstan mini-muzej „Srpska Atina“ je administrativno–vlasničke prirode.
Ukoliko ste se pitali, kakve Novi Sad ima sličnosti sa Atinom, pa da je nastao taj nadimak, sada vam je verovatno jasnije. Sigurno je puno puta preimenovan Novi Sad tokom burnih kafanskih rasprava, međutim jedino se zadržao naziv „Srpska Atina“.
Verovatno zato što zaista svedoči o vremenu kada Srbi nisu imali sopstvenu državu, a narod je ipak svom snagom nastojao da očuva nacionalnu svest o identitetu. Novi Sad je tada bio središte nacionalnog identiteta, razvoja političke i kulturne misli i najveći grad nastanjen Srbima, sve ono što je Atina bila u antičkoj Grčkoj.
Preuzmite android aplikaciju.
