Kao što smo ranije i naglasili, od 1. januara 2023. godine monaštvu Kijevsko-pečerske lavre i vernicima Ukrajinske pravoslavne crkve više nije bio dopušten ulazak u prostor Gornje lavre. Kanonskoj Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi zabranjen je pristup u dva hrama Gornje lavre, odnosno glavnom hramu, Uspenskom saboru, ali i Trpeznoj crkvi.
Oštar protest okupljenih vernika, zbog ovog brutalnog napada na njihova veroispovedna prava, ali i ugrožavanja imovine jednog pravnog lica, nije „odobrovoljio“ kijevske vlasti. Manastir je ostao zaključan, da bi na Božićno jutro, 7. januara, njegove dveri bile otvorene pred „klerom“ i pristalicama nekanonske i raskolničke „Pravoslavne crkve Ukrajine“. Zapravo, „bitka za Crkvu u Ukrajini“ jeste „Bitka za Lavru“, odnosno pitanje nadležnosti i uprave nad najvećim i najznačajnijim duhovnim centrom pravoslavlja za Ukrajinu, Rusiju, tj. istočnoslovenski svet, pa i za vaseljenu, umnogome odrediće i sudbinu pravoslavne crkve i statusa pravoslavlja u ovoj unesrećenoj zemlji. Bitka za svetinju nije počela 2022. ili 1991. godine!
Ta bitka možda je i najduži okršaj (često i oružani) u istoriji čovečanstva. Počela je pre nekoliko vekova i još se nije završila. U današnje vreme, Kijevsko-pečerska lavra je veliki kompleks u okviru gradskog jezgra ukrajinske prestonice. Podeljena je na dva dela, Gornju i Donju lavru.
Donja lavra razvila se u sovjetsko doba i u okviru tog dela komplesa, koji predstavlja posebnu kulturno-istorijsku celinu (od 1990. godine kompleks Kijevsko-pečerske lavre nalazi se na listi svetskog kulturnog nasleđa pod zaštitom UNESKO) ustrojena je Ukrajinska državna biblioteka, nekoliko muzeja i umetničkih galerija.
U okviru Gornje lavre aktivno je petnaest sabora (među njima, svakako najznačajniji je Uspenski sabor) i manjih hramova, nekoliko zaštitnih kula i drugih objekata. U okviru lavre svoju delatnost imaju Duhovna akademija, Bogoslovija, kao i Seminarija, a takođe, tu se nalazi i rezidencijalno sedište kijevskog mitropolita i poglavara jedine kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve, mitropolita Onufrija (Berezovskog). Svakako, znameniti segment Lavre je kompleks pećina (pečeri), gde je počelo okupljenje i podvizivanje monaha i asketa u X veku, zapravo pola stoleća posle „krštenja Rusije“ 998. godine.
U umetničko-arhitektonskom pogledu, Lavra predstavlja jedinstven, pretežno „barokni ansambl“.
Kijevsko-pečerska lavra imala je tegobnu i sumornu prošlost, najviše uslovljenu višvekovnim prelamanjima geopolitičkih interesa velikih i regionalnih sila na prostoru današnje Ukrajine. Osnovana je 1051. godine od strane svetog Antonija Pečerskog i gotovo u kontinuitetu postoji već devet i po stoleća.
Prvi manastir i kasniji hramovi nastali su oko pećina (pečeri) gde su se monasi podvizavali i gde su težili obnovi ranohrišćanskog, asketskog modela života pojedinaca i zajednice.
Još u tadašnjoj, drevnoj Rusiji, desetine tih monaha kanonizovani su, dok se njihove mošti i danas nalaze u Lavri, te predstavljaju razlog velikoh religijskog nadahnuća za sve pravoslavne vernike. Početkom XII veka, od strane Turaka Lavra je prvi put spaljena, a zatim polovinom pomenutog stoleća i prilikom mongolske najezde.
Iako je Lavra obnavljana, pa čak i napredovala u tom periodu, usled mongolske opasnosti, duhovni poglavari Rusije svoje sedište su premestili prvo u Vladimir 1299. godine, a zatim u Moskvu 1328. godine, gde su u narednim vekovima nosili titulu „kijevskih mitropolita“. Sve do autokefalnosti Moskovske mitropolije (nekad Kijevske sa sedištem u Moskvi, u čijem sastavu se nalazila i Kijevsko-pečerska lavra) 1444. godine, posebno posle pada Carigrada pod osmanlijsku vlast 1453. godine i uzdizanja ruskih vladara u rang careva, a moskovskih mitroplita u rang patrijarha, Lavra je više puta spaljivana i obnavljana, da bi posle potpunog potiskivanja mongolske dominacije vratila svoj nekadašnji značaj.
Pod snažnim političkim pritiskom Poljsko-litvanske unije (u XVI i XVII veku velike evropske sile, koja je, osim južnih, crnomorskih i donbaskih predela, kontrolisala kompletnu današnju Ukrajinu) u sadejstvu sa veoma agresivnim, duhovno-prozelitskim uticajem Rimokatoličke crkve, deo sveštenstva, monaštva, ali i vernog naroda ruske pravoslavne crkve, pretežno na teritoriji današnjeg zapadnog dela Ukrajine, sklopilo je tzv. Brestovsku uniju sa Rimom, 1595. godine.
Pomenuti delovi ruske pravoslavne crkve u tom istorijskom jezgru Rusije prekinuli su vezu sa Moskovskom patrijaršijom, da bi priznali vrhovnu vlast rimokatoličkog pape. U naredna dva veka, udeo unijatskog stanovništva, odnosno grkokatoličke verske zajednice na prostoru (tada apsolutno nepostojeće) današnje Ukrajine značajno je uvećan.
Danas grko-katolici čine 9,4% stanovništva, odnosno oko 3 miliona građana Ukrajine pripada ovoj verskoj zajednici. Dati procesi izazvali su pravi versko-politički rat, pošto su unijati pokušavali da osvoje Kijevsko-pečersku lavru. Rat je kulminirao u oružanim bitkama za Kijevsko-pečersku lavru, 1598. i 1618. godine, kada je ova svetinja ponovo stradala.
U tom periodu, 1616. godine, u Lavri je pokrenuta tipografija, gde su publikovane veoma važne teološke studije i knjige, kao vid borbe protiv unije.
Kao kompromisno rešenje, 1620. godine usvojena je odluka o ustrojstvu Kijevsko-pečerske lavre, kao stvaropigijalnog manastira vaseljenskog patrijarha u Carigradu. Njegov egzarh uskoro je postao Petar Mogila, kao mitropolit Kijeva, Galicije i Sverusije, inače osnivač Kijevske duhovne akademije i Seminarije. U datom periodu vodila se oštra borba protiv unije, ali bila je to i epoha grandioznog napretka i uspona Lavre.
Navedeno stanje postojalo je do 1688. godine, kada je Kijevsko-pečerska lavra ponovo postala deo Moskovske patrijaršije. Nesumnjivo, od sredine XVII veka, posebno nakon uspona Ruske imperije u vreme Petra Velikog i Katarine Velike, dolazi do integrisanja i jačanja ruskog, zapravo specifičnog, tzv. maloruskog, etnološkog, duhovnog, političkog, etničkog, a kasnije (uslovno rečeno) i nacionalnog identiteta. U datim okolnostima nastala je ta identitetska dihotomija kod stanovništva današnje Ukrajine, koja je kasnije, vešto, politički zloupotrebljena u antiruskoj politici boljševika i dobrog dela „zapadnog sveta“ i njihovih velikih sila. Lavra je zadržala svoj status duhovnog prvenstva, ugleda i značaja u pravoslavnom svetu Ruske imperije.
Petar Veliki ukinuo je Patrijaršiju, a sve nadležnosti ruskih patrijarha „preneo“ je na Sveti sinod, kolektivni organ Crkve, na čelu sa prokuratorom. U tim okolnostima, nastojatelj Kijevsko-pečerske lavre (danas je to progonjeni i uhapšeni mitropolit Pavle) dobio je prvenstvo u nomenklaturi strukture ruske crkvene jerarhije. Sama Lavra nastavila je da neguje svoj status samobitnosti, definitivno obeležen ruskim političkim i duhovnim karakterom.
Nasrtaji unijata na Lavru bili su uspešno suzbijani u XIX veku, iako su austrijske vlasti prilježno podsticale širenje unije i uzdizanje novog ukrajinskog, kasnije nacionalnog identiteta. Odlukom sovjetskih vlasti 1926. godine, Kijevsko-pečerska lavra postala je muzej u vlasništvu države pod nazivom Sveukrajinski državni muzej „Zapovednik“.
Gotovo hiljadu godina duhovnog uticaja Lavre bilo je okončano. U toku Drugog svetskog rata, nacisti su obnovili rad Lavre, prepustivši je u nadležnost unijatske zajednice, da bi je uskoro, ipak zatvorili, a potom i bombardovali, kada je ova svetinja po ko zna koji put teško stradala.
Takođe, u kompleksu Lavre nacisti su streljali oko 800 građana Kijeva, što je bio predmet suđenja zločincima u okviru Nirnberškog procesa, posle 1945. godine. U prvim decenijama nakon završetka Drugog svetskog rata, sovjetske komunističke vlasti nisu obnavljale kompleks Lavre, koja je u potpunosti zapustela. Obnova je počela krajem pedesetih godina prošlog veka, da bi od strane sovjetskih vlasti više puta bila prekidana. Duhovni život i povratak monaha u Lavru počeo je u godinama Perestrojke, da bi restauracija objekata istinski počela tek 1995. godine, odnosno celu deceniju posle obnove „monaškog života“ u njima. Restauracija je uspešno okončana 2000. godine, kada je Uspenski sabor bio i osveštan.
U vreme obeležavanja hiljadugodišnjice „krštenja Rusije“ 1998. godine, vlasti nezavisne Ukrajine (vreme predsedničkog mandata Leonida Kučme) i formalno su vratile Kijevsko-pečersku lavru pod nadležnost jedine kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata. Međutim, vlasništvo nad nepokretnom imovinom Kijevsko-pečerske lavre i nad delom pokretne imovine i relikvija u Gornjoj lavri nije vraćeno Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi Moskovskog patrijarhata, već je njihov titular ostala država, pod upravom Nacionalnog spomen-područja (javne ustanove). Na osnovu ugovora, imovina je predata u zakup UPC, a taj ugovorni odnos u vezi sa Gornjom lavrom (gde se nalaze i glavni hramovi) 2023. godine nije obnovljen.
(nastaviće se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Zelenski u pohodu na Ukrajinsku pravoslavnu crkvu (III deo)
Preuzmite android aplikaciju.
