Kanonsko ustrojstvo obnovljene Srpske Pravoslavne Crkve nakon Prvog svetskog rata, kojoj je vraćen i rang patrijaršije, predstavljalo je rezultat višegodišnjeg predanog rada najviših velikodostojnika i jerarhije srpskih pravoslavnih eparhija sa područja Srbije, Crne Gore i drugih istorijskih srpskih etničkih prostora iz nekadašnjih pokrajina Austrougarske i Turske.
Ujedinjenje Srpske Pravoslavne Crkve i administrativni procesi koji su pratili taj čin jasno označavaju početak novog perioda u istoriji srpske pomesne crkve, čiji razvoj možemo da pratimo od vremena delatnosti Svetog Save i dobijanja statusa autokefalnosti od strane Carigradske patrijaršije u Nikeji 1219. godine.
Ustrojstvo SPC bilo je adekvatno analizirano i pripremljeno na četiri preliminarne konferencije, održane od 1918. do 1920. godine.
Na Četvrtoj konferenciji vladika srpskih pravoslavnih eparhija, održanoj 7. septembra 1920. godine, odlučeno je da se svečanost proglašenja ujedinjenja Srpske Pravoslavne Crkve održi u Sremskim Karlovcima, 12. septembra te godine, kao i da tom prilikom bude izabran prvi srpski patrijarh posle ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine.
Važno je da naglasimo da su pomenutu odluku podržali arhijereji iz svih srpskih pravoslavnih eparhija.
U prisustvu najviših predstavnika Crkve i državnih vlasti, svečanost proglašenja ustrojstva Srpske Pravoslavne Crkve održana je u svečanoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima. Mitropolit beogradski i arhiepiskop cele Srbije Dimitrije Pavlović izabran je za patrijarha ujedinjene Srpske pravoslavne crkve 28. septembra 1920. godine na zasedanju Svetog arhijerejskog sabora, čime je srpska pomesna Crkva uzdignuta ponovo u rang patrijaršije.
Svakako, činom ustrojstva Srpske Pravoslavne Crkve i uzdizanjem titule njenog poglavara u rang patrijarha, obnovljena je suštinska, duhovna, istorijska i kanonska veza novovekovne srpske pomesne Crkve sa Pećkom patrijaršijom i crkvenim organizacijama pravoslavnog srpskog etniciteta, koje su predstavljale njene institucionalne prethodnike u eposi srednjeg veka pre 1346. godine.
Takođe, nakon „deinstitucionalizacije crkvenog jedinstva srpskog naroda“ ukidanjem Pećke patrijaršije u drugoj polovini XVIII veka, činom „ustrojstva novovekovne Patrijaršije“ iz 1920. godine, ponovo je u jednu institucionalnu i administrativno-crkvenu celinu objedinjen kompletan srpsko-nacionalni i pravoslavno-konfesionalni kolektivitet.
Osim promenjenih istorijskih okolnosti, koje su pratile razvoj institucionalnih i organizacionih segmenata Pećke patrijaršije do XVIII stoleća, jedina razlika između strukture i osnovnih konstitucionalnih obeležja „stare srpske Patrijaršije“ i novovekovne Srpske Pravoslavne Crkve ogledala se u činjenici da je od 1920. godine srpska pomesna crkva svoje administrativno sedište imala u Beogradu, dok je sakralni i „drevni tron“ srpskih patrijarha ostao u Peći, gde je novi poglavar Crkve, patrijarh Dimitrije i ustoličen 1924. godine.
Srpska Pravoslavna Crkva dostavila je formalno obaveštenje o svom ustrojstvu Vaseljenskoj patrijaršiji u junu 1921. godine.
Na sednicama od 10. i 17. februara 1922. godine, Sveti arhijerejski sinod Carigradske patrijaršije razmatrao je novonastalo stanje u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi, a posebno pitanje o priznanju kanonske jurisdikcije srpske pomesne Crkve nad eparhijama i delovima eparhija u Južnoj Srbiji, odnosno u današnjoj Severnoj Makedoniji.
Takođe, vođena je i rasprava o priznanju patrijaršijskog dostojanstva za arhiepiskopa Beogradskog i mitropolita Srbije, gospodina Dimitrija, odnosno u fanariotskoj zajednici postojale su jake „rezerve“ u vezi sa tim legitimnim pravom srpske pomesne Crkve da svom poglavaru vrati njegovo istorijski potvrđeno i zasluženo dostojanstvo srpskog patrijarha.
Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest meseci.
Uobičajeno za višemilenijumski duhovni karakter i etički kodeks poslovno-verske politike zajednice Fanara, razgovori su „uspešno“ završeni, tek kada je Vaseljenska patrijaršija dobila milion i po franaka naknade za do tada „neisplaćenu pomoć“. Sinod Carigradske patrijaršije priznao je i blagoslovio valjanost ujedinjenja srpskih eparhija u jednu sabornu, apostolsku, pomesnu Crkvu 19. marta 1920. godine.
Prilikom zvanične posete delegacije Vaseljenske patrijaršije Beogradu 1922. godine, velikodostojnicima Srpske Pravoslavne Crkve uručeno je kanonsko pismo vaseljenskogpatrijarha Meletija IV, kao i Tomos, broj 1149 od 19. februara 1922. godine, kojim je priznato prisajedinjenje dotadašnjih „carigradskih eparhija“ pod kanonsko ustrojstvo ujedinjene Srpske Pravoslavne Crkve.
Za delegaciju Vaseljenske patrijaršije, na čijem čelu se nalazio mitropolit Amasijski, gospodin German, organizovana je audijencija u svečanoj dvorani rezidencijalnog zdanja Patrijaršije u Beogradu 1. aprila 1922. godine.
Na osnovu Tomosa, Carigradska patrijaršija priznala je kanonsku jurisdikciju SPC nad svojim dotadašnjim eparhijama i delovima eparhija, koje su se posle formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca našle u okviru političkih granica prve jugoslovenske države.
Na pomenuti način prestala je kanonska jurisdikcija Vaseljenske patrijaršije, a priznata je kanonska jurisdikcija Srpske patrijaršije nad sledećim eparhijama i delovima eparhija: Skopskom, Raško-prizrenskom, Veleško-debarskom, Pelagonijskom, Prespansko-ohridskom, Poleanskom, Strumičkom, Dabro-bosanskom, Hercegovačko-zahumskom, Zvorničko-tuzlanskom, Banjalučko-bihaćkom, Bokokotorsko-dubrovačkom, Dalmatinsko-istrijskom, zatim mitropolijama Karlovačkom i Crnogorskom, kao i nad jednim delom mitropolije Vodenske.
Zapravo, priznato je kanonsko izdvajanje pomenutih eparhija iz jurisdikcije Carigradske patrijaršije i njihovo ujedinjenje sa mitropolijom Beogradskom i eparhijama, koje su postojale u okviru Kraljevine Srbije do 1912. godine, u jednu sabornu, autokefalnu Srpsku Pravoslavnu Crkvu.
Svečanim čitanjem Tomosa Carigradske patrijaršije 2. aprila 1922. godine priznato je kanonsko prisajedinjenje pravoslavnih eparhija u Staroj i Južnoj Srbiji njihovoj pomesnoj Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi.
Odlukom Svetog Arhijerejskog Sabora Srpske Pravoslavne Crkve dostojanstvo skopskog vladike uzdignuto je u rang mitropolita. Viševekovna institucionalna divergetnost srpskih pravoslavnih eparhija u Makedoniji bila je okončana.
Pobedilo je kanonsko jedinstvo Srpske Pravoslavne Crkve na tim prostorima.
Međutim, nacionalno-politička delatnost jugoslovenske države, koja je trebalo da bude usmerena u pravcu identitetske unifikacije građana u Južnoj Srbiji sa ostalim srpskim zemljama, uglavnom je izostala.
Zapravo, taj izostanak „identitetske delatnosti“ srpskih političkih krugova u Južnoj Srbiji otklonio je „prepreke“ asmilatorskim, velikobugarskim, šovinističkim težnjama da ponovo aktuelizuju, odnosno „povampire“, u suštini nepostojeće „makedonsko pitanje“ u dolini Vardara.
„Vetrovi sukoba“ ponovo su se nadvili nad Makedonijom, već u drugoj deceniji postojanja prve države Južnih Slovena.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (peti deo)
Preuzmite android aplikaciju.
