Nakon regulisanja kanonskih odnosa između Srpske Pravoslavne Crkve i Vaseljenske patrijaršije 1922. godine, usledilo je reorganizovanje eparhijskog ustrojstva saborne Crkve u Južnoj Srbiji.
Od 1931. godine na području vardarske Makedonije postojale su tri eparhije: Skopska, Zletovsko-strumička i Ohridsko-bitoljska i navedeno stanje trajalo je do 1941. godine i poraza i okupacione podele Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu.
Bugarske okupacione vlasti proterale su arhijereje SPC, mitropolita Skopskog, gospodina Josifa Cvijovića i episkopa Zletovsko-strumičkog i administratora Ohridsko-bitoljskog, gospodina Vikentija Prodanova, zajedno sa više od pedeset parohijskih sveštenika i nekoliko desetina monaha i monahinja.
U delovima Južne Srbije koji su bili anektirani od strane Kraljevine Bugarske, Bugarska pravoslavna crkva uspostavila je svoju upravu sa bugarskim vladikama i oko 375 sveštenika, mahom dovedenim iz Bugarske.
U zapadnim delovima Južne Srbije, koji su priključeni italijanskom protektoratu Velike Albanije uspostavljena je uprava Albanske pravoslavne crkve u dotadašnjim eparhijama SPC. Propuste, (uglavnom uslovljene kratkim intervalom postojanja građanske države na tom prostoru) jugoslovenskih vlasti i srpske akademske i političke elite iz međuratnog perioda u vezi sa potrebnim determinisanjem srpskog nacionalnog identiteta u dominantnom delu populacije u vardarskoj Makedoniji, koja je i u etničkom i istorijskom pogledu pripadala srpskoj provenijenciji, posle Drugog svetskog rata zloupotrebile su nove komunističke vlasti (među njima, u prvom redu, srpske) u Jugoslaviji, predvođene Josipom Brozom.
Na osnovama marksističko-materijalističke filozofske doktrine i političke prakse odnosa prema srpskom nacionalnom pitanju i položaju srpskog naroda u Jugoslaviji, utvrđenim na Drezdenskom kongresu KPJ iz 1928. godine, oslobođenje i prisajedinjenje Južne Srbije matičnoj srpskoj državi, posle 1912, 1913. i 1918. godine, jugoslovenski komunisti posmatrali su kao „uzurpaciju nacionalnih prava“ makedonskog naroda (koji do 1945. godine u najvećem delu nije ni bio determinisan prema važećim postulatima sociološkog pozicioniranja nacionalnih identiteta u savremenoj Evropi prethodnog stoleća).
U pomahnitalom revolucionarnom poduhvatu suzbijanja nepostojećih „velikosrpskih hegemonističkih težnji“, srpski i jugoslovenski komunisti su oslobođenje Makedoniji okarakterisali na dvojak način.
Sa jedne strane, pozdravili su oslobođenje „ove istorijske južnoslovenske države od osmanlijskog ropstva“, ali su i oštro kritikovali njeno prisajedinje matici Srbiji, kao svojevrsnu okupaciju „najjužnije jugoslovenske zemlje“, uz osudu „pokušaja asmilovanja makedonskog naroda“. Zapravo, u pogledu svojih nastojanja za poništavnjem srpskog nacionalnog i duhovnog identieteta Makedonije, jugoslovenski komunisti dosledno su sprovodili nemačko-bugarska geopolitička i političko-nacionalistička shvatanja o ustrojstvu centralnog dela balkanskog poluostrva.
Setimo se da je i antifašistički oslobodilački pokret u Makedoniji, organizovan od strane komunista, pokrenut u „krilu“ bugarske komunističke partije, koja je o nacionalnim pitanjima bugarskog naroda delila stav, veoma podudaran sa shvatanjima bugarskih nacionalističkih, profašističkih i građanskih političkih subjekata.
U procesu realizaicije te antisrpske politike u Makedoniji, u prvom redu, na udaru se našla Srpska Pravoslavna Crkva. Podstičući „makedonski nacionalni senzibilitet“, koji bi bio odvojen i od srpske, ali i od bugarske provenijencije, u novouspostavljenoj Federalnoj Državi Makedoniji (potom Narodnoj, a onda i Socijalističkoj Republici Makedoniji), jugoslovenski komunisti „ohrabrili su“ nekolicinu sveštenika, ali i jedan broj intelektualaca marksističke orijentacije da pokrenu zahtev za uspostavljanjem zasebne „Makedonske pravoslavne crkve“.
Odluku Svetog arhijerejskog sinoda SPC od 18. oktobra 1944. godine o „povratku prognanih arhijereja i sveštenika u svoje eparhije i parohije u Makedoniji“, komunističke vlasti, uglavnom su dezavuisale, zabranivši mitropolitu Josifu i episkopu Vikentiju da „preuzmu svoju pastirsku ulogu u Skoplju i Bitolju“.
U redovima pobornika zasebnog ustrojstva „Makedonske pravoslavne crkve“ generisana su dva mišljenja i dve struje.
Prva struja (autonomistička) zastupala je mišljenje da bi u okviru SPC trebalo zasnovati samoupravu „Ohridske crkve u rangu arhiepiskopije“.
Druga struja (autokefalistička) zauzela je stav da je u Makedoniji potrebno ustrojstvo samostalne, nacionalne „Makedonske pravoslavne crkve“, kao autokefalne, odnosno pomesne crkve u pravoslavnoj vaseljeni.
Uz podršku komunističkih vlasti, krajem 1944. godine stvoren je „Inicijativni odbor za organizaciju Pravoslavne crkve u Makedoniji“, koji je uglavnom bio sastavljen od članova Glavnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije za Makedoniju.
Sa svojim zahtevima, Odbor se obratio Sinodu SPC, koji je ostao pri stavu da „crkveno pitanje“ u Makedoniji ne postoji, te da „pripadnici Incijative ne bi trebalo da podležu političkim strastima“, već da poštuju kanonsko jedinstvo i postojeći crkveni poredak.
Nezadovoljan odgovorom, Inicijativni odbor sazvao je tzv. „Makedonski crkveno-narodni sabor“, koji je, uz učešće 300 predstavnika crkvenih opština i komunističkih rukovodilaca i održan 4. marta 1945. godine u Skoplju. Pod „strogom pesnicom OZNA i komunističkih jurišnika“, ovaj Sabor je usvojio rezoluciju u kojoj je utvrđen zahtev „za obnovu samostalne Ohridske arhiepiskopije na području Federalne Makedonije“, koja bi kao pomesna crkva, ravnopravno sa drugim crkvama (što se odnosilo jedino na SPC) eventualno mogla da stupi u kanonsko jedinstvo u nekoj budućoj „jugoslovenskoj pravoslavnoj crkvi“.
Bila je ova pobeda autokefalističke struje u komunističkom „makedonskom pravoslavnom pokretu“.
Na episkopskoj konferenciji SPC od 12. marta iste godine, rad, kao i odluke navedenog „Sabora“ proglašene su za nekanonsko delovanje delova sveštenstva u Makedoniji, a Sveti arhijerejski sinod SPC, na svojim sednicama od 22. septembra i 21. decembra 1945. godine pozvao je sveštenstvo i vernike u Makedoniji da ostanu u kanonskom jedinstvu svete i saborne Srpske Pravoslavne Crkve.
Usledio je strahoviti državno-partijski pritisak jugoslovenskih komunističkih vlasti na SPC da srpske verski pastiri izađu u susret raskolničkim težanjama dela sveštenstva i povrh svega političkih elita u Makedoniji. Odavno „posejano seme razdora“ sada je „proklijalo“, a svoju punu „zrelost“ doživeće u narednim decenijama istorijata „jugoslovenske tragedije“.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (šesti deo)
Preuzmite android aplikaciju.
