Decenije prosvetno-duhovne delatnosti srpskih ustanova kulture, humanitarnih i folklornih organizacija (Društvo „Sveti Sava“, Kolo Srpskih Sestara), školskog sistema, državnih organa i posebno srpske crkve (u najvećoj meri Beogradske mitropolije, koja je kanonski otpust od Carigradske patrijaršije „izvojevala“ 1879. godine) nisu bile u stanju da izvrše presudan uticaj usmeren u pravcu identitetskog determinisanja lokalne populacije, prvenstveno slovenskog etničkog porekla u Južnoj Srbiji, prema korpusu srpske provenijencije, kao što je to postigla Srpska četnička akcija (oružana i politička), naročito u periodu od 1903. do 1912. godine.
Kao što smo ranije i napomenuli, srpske oružane jedinice, organizovane u formacije četa, pod snažnim nadzorom i sa presudnom političkom, logističkom, materijalnom i finansijskom podrškom srpske države i njenih institucija, pružale su zaštitu lokalnom srpskom stanovništvu u Južnoj Srbiji, koje se decenijama nalazilo pod udarom osmanlijskih i arnautskih represalija, te pod pritiskom snažnog velikobugarskog, šovinističkog asimilatorskog uticaja, koji je s kraja XIX i početkom XX stoleća dobio strahoviti pogromski karakter. Opasnost od nasilne bugarizacije bila je evidentna.
Samo u Porečju, u dolini reke Treske, odnosno u severozapadnim delovima vardarske Makedonije, gde je vekovima bio izuzetno jak srpski identitetski profil kod lokalnog stanovništva, u prvim godinama XX veka ustanovljeno je eksponencijalno širenje procesa bugarizacije, putem delatnosti Egzarhata, zatim bugarske prosvete i njihovih komitskih oružanih aktivnosti.
U kojoj meri je nacionalno-duhovni i identitetski status stanovništva sa područja vardarske Makedonije bio „fluidan“ govori nam i činjenica da su pojedine čete i njihovi komandanti (Gligor Sokolović, Tase Konević, Jovan Babunski, i drugi) prelazili pod vrhovnu komandu bugarskih oružanih snaga, da bi se nakon izvesnog vremena (posebno posle propasti tzv.
Ilindenskog ustanka iz 1903. godine) ponovo „našli“ u redovima srpskih četničkih ratnika i junaka. Sistemskim i klasičnim ustrojstvom četničke organizacije prema vojničkim normama i reorganizacijom Srpske akcije u Makedonije posle 1905. godine, srpski narod u Južnoj Srbiji pripreman je za velike dane nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, koji će uslediti sa Balkanskim ratovima 1912. godine.
Sukob sa Bugarskom nije prestao, ali je vremenom intenzitet borbi sa bugarskim komitskim snagama umanjen, a uticaj procesa bugarizacije znatno je opao usled sinhronizovane i koherentne delatnosti srpske države i politike, sa jedne strane i srpske crkve i prosvete, sa druge strane.
Od presudnog značaja za zaštitu nacionalnih interesa srpskog naroda i države u Makedoniji bilo je imenovanje srpskih vladika na nepopunjene položaje episkopa u nekolicini eparhija koje su kanonski bile ustrojene na području Južne Srbije, a u okviru Carigradske patrijaršije.
U tom smislu, episkopski dvor u Skoplju predstavljao je važno sedište obaveštajno-bezbednosnog, političkog i duhovnog rada Srpske akcije u Makedoniji do 1912. godine.
Do ujedinjenja i kanonskog priznanja Srpske Pravoslavne Crkve (ustrojene 1920. godine) od strane Carigradske patrijaršije 1922. godine, eparhije koje su postojale na području vardarske Makedonije bile su: Skopska, Raško-prizrenska, Veleško-debarska, Pelagonijska, Prespansko-ohridska i Poleanska. Delovi mitropolija Vodenske i Strumičke našli su se pod kanonskom jurisdikcijom SPC 1920. godine.
Inače, sve eparhije srpske nacionalne provencijencije koje su do 1918. godine postojale na srpskom etničkom i kulturnom prostoru (u Srbiji, Crnoj Gori, Habzburškoj monarhiji, Osmanlijskom carstvu) nekada su bile objedinjene pod kanonskom jurisdikcijom Pećke patrijaršije. Do Velike seobe Srba 1690. godine, Pećka patrijaršija imala je izrazito srpski etnički i duhovni karakter, kao i apsolutno srpsko istorijsko-kulturološko utemeljenje, koje datiramo u vreme postojanja Dušanovog carstva, odnosno srednjovekovne srpske države, ali i u period obnove Patrijaršije iz 1557. godine.
Nakon završetka Bečkog rata, a posebno posle Druge seobe i Beogradskog mira iz 1739. godine, uticaj fanariota i Carigradske patrijaršije u eparhijama Pećke patrijaršije (kao i na sam Pećki tron) na području Osmanlijskog carstva eksponencijalno je uvećan.
Posle ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine, osim Crnogorske mitropolije (ili kako se u toku jednog milenijuma ova eparhija nazivala – Zetska, Skenderijska, Cetinjska, Crnogorsko-primorska), gde je mitropolit na Cetinju postao i egzarh trona Pećkog, sve „pećke eparhije“ u Turskoj našle su se pod kanonskom jurisdikcijom carigradskog patrijarha.
Na opisani način i eparhije u Makedoniji ostale su kanonski odvojene od srpske crkve u Srbiji i Crnoj Gori, kao i od srpskih pravoslavnih eparhija u Habzburškoj monarhiji (koje su imale i nešto drugačiji status, ustrojstvo, pa i istorijat razvoja u odnosu na pomenute eparhije u Turkoj i slobodnim srpskim državama u XIX veku).
Do najznačanije promene u pogledu kanonskog ustrojstva pravoslavnih eparhija u vardarskoj Makedoniji došlo je nakon Balkanskih ratova i Velikog rata, kada je i obnovljeno kanonsko jedinstvo i organizacija Srpske Pravoslavne Crkve.
Od 1920. godine, formalno-pravno, kanonski i suštinski, eparhije u Makedoniji vraćene su pod jurisdikciju jedinstvene, pomesne i saborne Srpske Pravoslavne Crkve.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (četvrti deo)
Preuzmite android aplikaciju.
