U skladu sa nikad opozvanim odlukama Četvrtog kongresa Komunističke partije Jugoslavije, održanom u Drezdenu 1928. godine, kao i sa načelima i ustavno-zakonskim konstrukcijama ustrojstva nove Jugoslavije posle 1945. godine, jugoslovenske titoističke vlasti preduzele su sveobuhvatne korake u pravcu potpunog poništavanja srpskog nacionalnog identiteta u jugoslovenskoj federalnoj jedinici Makedoniji. Istovremeno, pristupili su poduhvatu potpunog determinisanja i „zaokruživanja“ makedonskog nacionalnog identiteta.
U cilju postizanja uspeha za navedene poduhvate, bilo je potrebno dezavuisanje svakog vida otpora srpskih nacionalnih, duhovnih i akademsko-prosvetnih institucija, te ustanova kulture, a posebno Srpske Pravoslavne Crkve. „Desrbizacija“ nekadašnje, istorijski nesporne Južne Srbije (kao i Crne Gore, Vojvodine i Kosova i Metohije) postala je prioritet u ideološko-političkim rabotama komunističkih vlasti Druge Jugoslavije.
Uprkos strahovitim pritiscima državno-partijskih vlasti, koje su generisale, a potom i „kuražno“ podržavale crkveni raskol u Makedoniji, na svom zasedanju od 13. maja 1947. godine Sveti arhijerejski sabor SPC odlučio je da odbije sve zahteve tzv. „Makedonskog crkveno-narodnog sabora“ i „Inicijativnog odbora za organizaciju Pravoslavne crkve u Makedoniji“ u vezi sa formiranjem autonomne ili autokefalne crkve na teritoriji NR Makedonije, a gde je kanonski bila uređena jurisdikcija srpskih pravoslavnih eparhija.
Dakle, odbačeni su i zahtevi za ustrojstvom teritorijalne autonomije pravoslavnih eparhija SPC u Makedoniji, što je bila težnja dela odmetnutog sveštenstva i jerarhije u Skoplju.
Moramo da razumemo da su „crkveni oci“ SPC pružili zaštitu kanonskog poretka, te da su dobro razumeli ideološku pozadinu i političke motive, gotovo nasilnog i svakako nekanonskog postupka „uzdizanja“ nove crkvene organizacije na institucionalnoj konstituciji jedine zakonite pomesne crkve. Da bi tragedija ove ironije pogroma nad Srpskom Pravoslavnom Crkvom u Titovoj Jugoslaviji bila potpuna, novu pomesnu crkvu gradili su deklarisani ateisti, zakleti marksisti i lenjinisti, koji su kvazireligiozno održavali i praktikovali samo kult, ne Božjeg Sina, već „najvećeg sina naših naroda i narodnosti“.
Uzgred, Ustavom SPC sistematizovani kanonski poredak u eparhijama na prostoru NR Makedonije, a koji je od strane velikobugarskih i bugaraških fašista i okupatora bio uništen u Drugom svetskom ratu, komunisti nisu dozvolili da bude obnovljen, već su na njegovim „razvalinama“, uz zloupotrebu nepokretne i pokretne, često sakralne imovine SPC, „gradili“ novu crkvenu organizaciju i to prema uzorima bugaraških institucionalnih rešenja iz vremena okupacije. Manastiri su opusteli. Monaškim zajednicama koje su preživele pogrom bugarskog okupatora nije bio dozvoljen povratak na manastirske posede.
Parohije su ukidane, sveštenici proganjani, a eparhijske starešine sistematski su onemogućavane u redovnom obavljanju njihovih delatnosti. Skopskom mitropolitu, Josifu Cvijoviću nikada nije bio dopušten povratak u njegovu eparhiju. Odlučan stav SPC u vezi sa odbijanjem zahteva za narušavanjem kanonskog poretka, do 1951. godine delimično je uticao na ublažavanje dotadašnjih težnji „tvrdolinijaških“ tvoraca tzv. „Makedonske pravoslavne crkve“. Nakon smrti patrijarha, blaženog spomena, Gospodina Gavrila, 1950. godine, te izbora novog poglavara SPC, Njegove Svetosti, Gospodina Vikentija (1950-1958), dotadašnjeg zletovsko-strumičkog vladike, „starešine tzv. MPC“ pristale su na ponudu Svetog arhijerejskog sinoda da novi eparsi budu birani iz redova jerarhije u samoj Makedoniji.
Na taj način, dotadašnji vikar skopskog mitropolita Josifa, vladika Dositej Stojković izabran je za novog arhijereja skopske eparhije, dok je prethodni vladika umirovljen.
Međutim, SPC nije pristala na formiranje teritorijalne crkvene autonomije, ali je Sveti arhijerejski sabor usvojio načelnu odluku 1955. godine, na osnovu koje je pristao na zahteve „MPC“, koji nisu bili u suprotnosti sa kanonima i Ustavom SPC. Usledila je postepena normalizacija odnosa, pa je i patrijarh Vikentije u proleće 1958. godine posetio Makedoniju, gde je razgovarao sa predstavnicima državno-partijskih i crkvenih vlasti. Usledio je postupak izbora i drugih vladika na upražnjene episkopske položaje u eparhijama u Makedoniji, ali je taj proces „približavanja stavova“ između odmetnute jerarhije i sveštenstva, sa jedne strane i SPC, sa druge strane obustavljen nakon patrijarhove iznenadne smrti 5. jula iste godine.
Ubrzo, 24. jula 1958. godine, članovi „Inicijativnog odbora“ usvojili su odluku o sazivanju novog „Makedonskog crkveno-narodnog sabora“ koji je održan od 4. do 6. oktobra iste godine u Ohridu, ali bez saglasnosti Srpske Pravoslavne Crkve. Na ovom saboru usvojene su dalekosežne odluke. Obnovljena je Ohridska arhiepiskopija, kao autonomna crkvena jedinica sa tri eparhije: Skopskom, Prespansko-bitoljskom i Zletovsko-strumičkom. Usvojen je zaključak o „zadržavanju kanonskog jedinstva sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom pod starešinstvom srpskog patrijarha kao zajedničkog poglavara“.
Pripremljen je „Ustav Makedonske pravoslavne crkve”, a za poglavara Ohridske arhiepiskopije izabran je mitropolit Dositej Stojković, koji je prisustvovao ovom saboru bez saglasnosti Svetog arhijerejskog sinoda SPC.
Usledili su varvarski politički pritisci na patrijarha Germana (1959-1990) od koga je zahtevano da prihvati ove odluke „Ohridskog sabora“, što je uz pristanak Svetoga arhijerejskog sabora iz juna 1959. godine i učinjeno. Patrijarh je posetio Skoplje i hirotonisao mitropolita Dositeja u arhiepiskopski tron.
Neukom oku posmatrača političkih procesa u komunističkoj Jugoslaviji, učinilo se da je „došao kraj“ razmiricama unutar „crkvenog organizma SPC“ u Makedoniji, ali naredni događaji pokazali su da namere komunističkih vlasti i „odmetnutih verskih pastira u Skoplju“ nisu bile usmerene prema genezi autonomnog statusa Ohridske arhiepiskopije, već se krajnji cilj sastojao u težnji za formiranjem potpuno samostalne, etnofiletistički orijentisane Crkve u Makedoniji, sa jasnim nacionalnim predznakom, gde za srpski duhovni i etnički identitet, jednostavno nije bilo mesta. Sve do 1966. godine, jerarsi Arhiepiskopije neprestano su narušavali kanonske regule, pri čemu su snažno negirali postojanje jurisdikcije SPC u Makedoniji.
Nakon Brionskog plenuma i jasnog puta u potpunu divergenciju jugoslovenske federacije, te uz podsticaj državno-partijske „vrhuške“, krajem 1966. godine „makedonska jerarhija“ otvoreno je uputila zahtev za stvaranjem nezavisne „Makedonske pravoslavne crkve“.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (sedmi deo)
Preuzmite android aplikaciju.
