U neprekidnom sukobu sa Bugarskom, veštim diplomatskim naporima uloženim kod osmanlijske Porte, gde je poseban trud pokazao dugogodišnji poslanik, a naš čuveni državnik i istoričar Stojan Novaković.
Srpska vlada uspela je da sa Osmanlijskim carstvom postigne sporazum, tzv. „konzularnu konvenciju“, putem koje je bio utvrđen, a potom i uspostavljen sistem diplomatsko-konzularnih predstavništava Kraljevine Srbije u Staroj i Južnoj Srbiji.
Konvencija je podrazumevla otvaranje srpskih konzulata u centrima Kosovskog, Solunskog i Bitoljskog vilajeta, odnosno u Skoplju, Solunu i Bitolju. Prema odredbama konvencije, konzulati u Skoplju i Solunu otvoreni su 1887. godine, a u Bitolju 1889. godine.
Prvobitno, navedena diplomatsko-konzularna predstavništva predstavljala su centre obaveštajno-bezbednosnog aparata Srbije, gde je zvanični Beograd, u jednom „neformalnom vojno-političkom kapacitetu“ pokušavao, a u određenoj meri i uspevao da na konkretnoj teritoriji zaštiti interese i afirmiše uticaj srpskog kulturnog nasleđa, prosvetnog sistema i svoje političke delatnosti.
Doduše, iz „neformalnih fondova“, Srbija pruža impozantnu finansijsku, materijalnu i logističku podršku za osnivanje desetina škola u Makedoniji. Takođe, finansira rad učitelja, a cilj je bio da u svakom selu bude osnovana po jedna srpska škola.
Svakako, nastavni planovi, programi i sredstva (udžbenici, pribor, knjige, učila i propagandni materijal) nabavljani su u Srbiji, a potom prenošeni u Makedoniju.
Na ovaj način pokrenut je rad desetina osnovnih škola koje su imale plan i program prosvetnog sistema iz Srbije. Neformalnim putem, uz podršku srpskih dobrotvora, humanitarnih, prosvetno-kulturnih organizacija i entuzijasta, srpska država osnovala je i gimnazije u Skoplju i Solunu, kao i zasebna folklorno-umetnička i prosvetna društva širom Makedonije, uz nekolicinu čitaonica i knjižara.
U periodu od 1890. do 1912. godine, pokrenuto je i nekoliko srpskih periodičnih publikacija, novinskih nedeljnih i mesečnih listova („Vardar“, „Glas naroda“ i „Zakonitost“), kao i književnih časopisa Srpska vlada omogućila je finansiranje stipendija za školovanje pitomaca iz Makedonije u nižim i višim školama, kao i na Velikoj školi u Beogradu, ali i u inostranstvu.
U početku, nedostatak organizacije pravoslavnih eparhija srpske etničke provenijencije prevazilažen je putem pogodbi srpskih vlasti sa predstavnicima Vaseljenske patrijaršije, u cilju imenovanja srpskih sveštenika i vladika na „nepopunjenim položajima“ paroha i eparha u tamošnjim parohijama i eparhijama.
Bez delatnosti i podrške Srpske Pravoslavne Crkve na ovom prostoru, svi koraci srpskih vlada i društva u Srbiji u vezi sa afirmisanjem prosvetno-kulturološkog i duhovno-nacionalnog identiteta srpskog naroda u Makedoniji bio je uzaludan.
Duhovno opredeljenje lokalne populacije i status crkvene organizacije srpske provenijencije nalazio se u neposrednoj zavisnosti od stava turskih, političko-upravnih, centralnih i lokalnih organa vlasti, kao i duhovnih predstavnika Vaseljenske patrijaršije o potrebi prisustva srpskih sveštenika i jerarhije u pomenutim oblastima.
Veštim diplomatskim potezima (pri čemu je često korišćen i „mehanizam mita“), uloženim kod turskih vlasti i u razgovorima sa Vaseljenskom patrijaršijom, Srbija je ponekad uspevala da izdejstvuje imenovanje srpskih vladika na položaje episkopa u nekolicini ondašnjih eparhija u Makedoniji. Tada bi i mogućnost postavljanja srpskih sveštenika na parohijske položaje u organizacionim jedinicama datih eparhija bio znatno olakšan.
Povremena saradnja između Srpske crkve i vlade, sa jedne strane, te Vaseljenske patrijaršije, sa druge strane, ostvarivalo je funkcionalnu svrhu u zajedničkom srpsko-grčkom interesu u vezi sa suzbijanjem delatnosti i uticaja Bugarskog egzarhata.
Doslovce, svi su znali, da će duhovno-nacionalni identitet kod populacije jedne parohije ili, u populaciono-kvantitetskom pogledu, manje zajednice (uglavnom, seoske, ali i varoške) u Makedoniji, zavisiti od nacionalno-duhovnog identitetskog profila sveštenika-paroha ili učitelja, koji bi kod konkretne zajednice vršio službu.
Odnosno, važila je deviza „čiji je pop (ili učitelj), onoga je i selo“. Ukoliko bi u konkretnoj zajednici službovao sveštenik ili učitelj, koji bi bio imenovan od Bugarskog egzarhata ili vlade, nacionalno-identitetski, uglavnom nedeterminisano lokalno stanovništvo kolektivno bi prihvatilo nacionalni i duhovni identitet bugarske provenijencije.
Obratna situacija dogodila bi se, ukoliko bi sveštenik ili učitelj pripadali krugu srpske identitetske provenijencije.
(nastavlja se)
Autor: Ognjen Karanović, istoričar, CZDS
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Ognjena Karanovića možete pročitati ovde:
Ognjen Karanović: Pobeda kanonskog jedinstva SPC i MPC – Arhiepiskopije ohridske (treći deo)
Preuzmite android aplikaciju.
