U prethodnom tekstu osvrnuo sam se na prilike u regionu srednje Azije, nakon povlačenja SAD iz Avganistana. U ovom tekstu nastavljam da pišem o regionu fokusirajući se na položaj Tadžikistana u odnosu na susede i druge velike sile. Konkretno, na značaj provincije Gorno-Badahšan u Tadžikistanu, koja se nalazi u dodiru sa granicama Kirgistana, Kine i Avganistana.
Šta je Gorno-Badahšan?
Gorno-Badahšan čini severni deo šireg regiona kroz istoriju poznatog kao Badahšan, čiji se manji, južni deo, pod identičnim nazivom (Badahšan) nalazi u Avganistanu. Autonomna oblast Gorno-Badahšan, kao najveća provincija Tadžikistana, čini gotovo polovinu teritorije te države.
Ujedno, samo tri odsto populacije živi u pomenutoj regiji, koja uživa posebnu autonomiju i na čijoj teritoriji pretežno žive Pamirci i u nešto manjoj meri Tadžici, Kirgizi i Vahanci. Sa druge strane, u Avganistanu, u provinciji Badahšan, većinu čine Tadžici, a manjinu Pamirci i Vahanci, potonji koncentrisani mahom u dolini reke Vahan.
Šarenolika etnička struktura stanovništva u ovim, kao i u drugim pomenutim provincijama različitih država srednje Azije znatno otežava proučavanje međunarodnih odnosa, obzirom na to da nacionalne manjine često gaje različita osećanja i interese prema susedima u odnosu na centralne vlasti države u kojoj žive (ponovo primećujemo paralelu sa Balkanom). Upravo ovi višestruko isprepleteni odnosi naroda koji dele ovaj prostor, a koji su podeljeni nestabilnim granicama predstavljali su „Gordijev čvor“ (post)kolonijalnog doba.
Kakav je interes velikih sila u ovom delu regiona?
Kako se sam Tadžikistan nalazi na granici sa Kinom, uz centralno mesto na starom Putu svile, očigledno je interesovanje niza različitih kineskih dinastija za ovaj region tokom istorije. Rusko carstvo, sa druge strane, širenjem na istok takođe brzo uviđa značaj ovog dela regiona u kontekstu „Velike igre“ sa Britanijom, ali i strateškog zaprečivanja Kine u cilju ostvarivanja većih koncesija.
Podeljena kontrola šireg Badahšana krajem devetnaestog veka dovela je Đing dinastiju, Romanove i Avganistanski Emirat u politički i diplomatski sukob oko kontrole teritorije. Tri strane su tokom devedesetih godina devetanestog veka naočigled uspele da usaglase stavove oko granica u regionu, međutim, problemi Ćing dinastije sa legitimitetom unutar svojih granica značila je da će konačno pitanje granica na zapadu sačekati neko drugo vreme.
Rusija se, sa druge strane, takođe vrlo brzo susrela sa krizom legitimiteta carske dinastije u periodu nakon 1914. što je kulminiralo stvaranjem SSSR. Ipak, Moskva je vrlo brzo povratila uticaj u regionu i 1925. godine priključila Autonomnu oblast Gorno-Badahšan Tadžičkoj Sovjetskoj Socijalističkoj Republici.
U kasnijem periodu Hladnog rata, sama teritorija Tadžikistana predstavlja ključno područje za interese Moskve, kako u pravcu invazije u Avganistanu, tako i u kontekstu odnosa prema Kini.
Nakon sloma SSSR-a, tokom građanskog rata u Tadžikistanu Gorno-Badahšan 1992. godine proglašava nezavisnost i u okviru Ujedinjene tadžičke opozicije, uz podršku avganistanskih mudžahedina, talibanskih frakcija i Al-kaide, ratuje protiv centralnih vlasti u Dušanbeu – podržanih od strane Rusije i drugih bivših republika Sovjetskog Saveza u regionu.
Uprkos tome što je velik broj država širom regiona kao i širom sveta podržavao isključivo centralnu vlast u Dušanbeu, pobunjenici su takođe imali međunarodnu podršku, radikalnih islamskih grupa od kojih su neke okarakterisane i kao terorističke organizacije.
Rat na svojoj zapadnoj granici, kao i verska radikalizacija različitih grupa u regionu, su svakako problemi koji su takođe izazvali i veliku pažnju Pekinga, međutim konkretna vojna i politička akcija sa te strane je izostala.
Tokom rata, veličina same provincije kao i surov teren i klima poslužili su kao pogodno tlo za separatiste koji su odolevali centralnim vlastima više od pet godina. Naposletku, uz posredovanje UN, kao i aktivnu ulogu SAD i Rusije mir je sklopljen 1996. godine, a situacija je vraćena na pređašnje stanje uz veliki broj žrtava, ali uz minimalne političke promene.
Tihi povratak Kine u centralnu Aziju i diverzifikacija pristupa regionu.
Uprkos činjenici da Kina deli (tada još spornu) granicu sa Tadžikistanom, kao i činjenici da se uz pomenutu granicu nalazi kineska provincija Sinđang, Peking nije uzeo aktivno učešće u tadašnjoj političkoj krizi u Tadžikistanu.
Akademska zajednica se slaže u oceni da je aktivniji angažman Pekinga u pomenutom sukobu izbegavan mahom kako bi se izbegla moguća radikalizacija određenih grupa u Kini, upravo u Sinđangu. Uz to, nakon pada SSSR, Peking vrlo oprezno pristupa bilateralnim odnosima sa bivšim republikama Sovjetskog Saveza u periodu još nedefinisanih odnosa snaga u regionu, kako bi se izbegao sukob interesa sa Moskvom.
Kina zadržava pasivan pristup političkoj situaciji u Tadžikistanu i tokom većeg dela prve decenije dvadeset i prvog veka, što se prvenstveno ogleda u skromnim investicijama kao i relativno maloj državnoj pomoći u poređenju sa SAD i Rusijom.
Ipak, indirektno, Kina pokušava kroz multilateralni pristup da stabilizuje svoje susedstvo na zapadu kroz Šangajsku petorku tokom 1996. godine. Svoje mesto u novom klubu pored Rusije i Kine, nalaze i Kazahstan i Kirgistan, kao i Tadžikistan, čime sama organizacija dobija na regionalnom značaju.
Upravo ova platforma omogućila je Kini da prevaziđe problem komunikacije sa postsovjetskim prostorom i omogućila rešavanje određenih problema granica sa pomenutim državama. Na talasu razvoja bilateralnih odnosa u regionu Šangajska petorka 2001. godine, pristupanjem Uzbekistana, prerasta u Šangajsku organizaciju za saradnju (ŠOS), odnosno Šangajski pakt.
Primarni cilj ŠOS svakako jeste bezbednosna i politička saradnja pomenutih država, uprkos tome, pored multilateralne platforme pokrenute domaćom inicijativom, Peking nastoji da i preko saveznika i partnera sa tradicionalnim prisustvom u regionu, Pakistana kao i Rusije, utiče na bezbednosnu situaciju u regionu, pre svega u pravcu borbe protiv terorizma, kao i protiv proizvodnje i trgovine narkotika.
Iskustva u multilateralnom organizovanju Šangajske petorke poslužiće Pekingu u nizu kasnijih međunarodnih projekata ekonomskog karaktera u kojima će Kina igrati centralnu ulogu u Aziji, ali i šire.
Autor: Milan Kuzmanović
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Milana Kuzmanovića možete pročitati ovde
Milan Kuzmanović: Kriza na “Bliskom Zapadu” – pogled iz Pekinga (prvi deo)
Preuzmite android aplikaciju.
