Izložba „Tužna senka tišine“ – sećanje na stradanje žena u januarskom Pogromu 1942. godine autora Snežane Serdar Filipović, Ljiljane Dožić i Petra Đurđeva biće otvorena u petak 24. januara u 12.00 časova u klubu „Tribina mladih“ Kulturnog centra Novog Sada. Izložba će moći da se pogleda do 29. januara.
Tužna senka tišine
Sećanje na stradanje žena u januarskom Pogromu 1942. godine
Bitna karakteristika Drugog svetskog rata na prostoru bivše Jugoslavije bilo je masovno stradanje civilnog, neboračkog stanovništva. Genocidna politika brojnih okupacionih režima, međusobne borbe jugoslovenskih naroda i izvođenje komunističke revolucije ostavili su za sobom bolne ožiljke nad kolektivnim sećanjem na traumatične događaje iz tog četvorogodišnjeg sukoba.
Svima je dobro znano da Pogrom iz januara 1942. godine nije bila uobičajena policijska racija, već sistematsko masovno ubijanje civilnog stanovništva u kojem su učestvovale policijske, vojne i civilne strukture okupatorskog režima, sa ciljem izmene etničke strukture stanovništva i izvršenja nacističke antisemitske politike. Može se slobodno reći da su pravoslavni Srbi i Jevreji doživeli Vartolomejsku noć koja je trajala od 4. do 30. janura 1942. godine. Svoj krvavi pir mađarske jedinice sprovele u sledećim mestima: u Žablju, Čurugu, Gospođincima, Šajkašu, Loku, Mošorinu, Vilovu, Gardinovcima, Titelu, Novom Sadu, Srbobranu i Starom Bečeju.
Metod izvođenja Racije bio je identičan u svim mestima. Naselja bi bila blokirana a mešovite patrole sastavljene od građana, policije i vojske privodile su ljude prema već unapred spremljenim spiskovima nepodobnih. Često su ove patrole i bez legitimisanja i provere ubijale čitave porodice, što je bio znak za opštu pljačku. Oni koji su bili privedeni, vođeni su pred formirane odbore čiji su članovi odlučivali ko zaslužuje smrt, a ko je mogao da nastavi život. Gotovo svi viđeniji Srbi i Jevreji ovih mesta stradali su jer su imali snažan uticaj na lokalno stanovništvo. U pokolju su učestvovali i naoružani meštani kojima je obećano da će dobiti srpsku i jevrejsku pokretnu i nepokretnu imovinu.
Mađarska takozvana pacifikacija južnih krajeva završena je 30. januara 1942. godine, kada je izdata naredba o obustavljanju delatnosti organa unutrašnje bezbednosti u Bačkoj, ukinuta je zajednička komanda, a vojne jedinice povučene su u garnizone. Prema nepotpunim istorijskim istraživanjima Bačka je ostala bez preko četiri hiljade žitelja: dve trećine bili su Srbi i trećina Jevreji – svi žrtve bezumne i genocidne politike okupatora. Mađarska okupatorska vlast pred sudom istorije potpuno je odgovorna za masovna stradanja srpskog i jevrejskog stanovništva na prostorima Bačke. Tačan broj žrtava u Raciji u Bačkoj nikada nije utvrđen.
Ova bolna tema iz jugoslovenske istorije otvorena je u javnosti tek u vremenu liberalizacije političkih odnosa u Jugoslaviji. Tako su 1963. godine objavljena dva rada koja i danas predstavljaju polaznu osnovu u proučavanju Racije. Reč je o radovima Zvonimira Golubovića „Racija januara 1942. u Južnoj Bačkoj: okupacija, NOP i teror u Bačkoj 1941“ i Josipa Mirnića „Sistem fašističke okupacije u Bačkoj i Baranji“. Nešto kasnije Šandor Mesaroš je 1965. godine napisao „Odjek racije 1942. godine u mađarskom političkom životu za vreme rata“.
U ovim radovima, kao i kasnijim koji će nastati, autori su se uglavnom bavili iznošenjem izvora, proučavanjem šireg političkog konteksta, izučavanjem same metodologije i organizacije ovog teškog ratnog zločina, ali sudbine pojedinaca ostale su daleko na margini interesovanja istoričara.
Nema potrebe da napominjemo da su žene u opštim narativima gotovo zaboravljene.
Na osnovu dugogodišnjeg istraživanja Zvonimir Golubović je utvrdio imena 1255 lica ubijenih u Novom Sadu u Pogromu 1942. godine. Što se tiče ženske strukture ubijenih lica, utvrđeno je 418 imena odraslih žena, 79 devojčica i 102 starice, što nas vodi ka broju od 597 lica ženskog pola koja su pogubljena.
Samo letimičnim pogledom na ove užasavajuće podatke možemo da postavimo pitanja: koju opasnost su mogle da predstavljaju ovih 79 devojčica ili 102 starice prema Hortijevom režimu? U suštini, gotovo polovina utvrđenih stradalih lica su žene, što svakako predstavlja jednu posebnost ovog masovnog zločina. Ipak, ovako masovno stradanje osoba ženskog pola jeste bilo viđeno ranije u prošlosti u bugarskoj zoni okupirane Kraljevine Srbije od 1915. do 1918. godine.
Prema utvrđenim podacima, najstarija ženska osoba koja je stradala u ovom Pogromu bila je Johana Breder rođena 1850. godine. Na osnovu iskaza svedoka, starica sa navršenih preko 90 godina života ubijena je na Uspenskom groblju a sa njom je stradalo još šest članova njene porodice. Najmlađe utvrđeno ubijeno dete bila je Baba Krisbaher koja je tog kobnog dana stradala sa svojim roditeljima Maksom i Izabelom.
Jedina ženska osoba koja je poginula u borbi tokom izvođenja celokupne racije bila je Kata Čelović (rođena Batos). Čelovićeva je bila bolničarka u Šajkaškom partizanskom odredu koji je primio borbu protiv okupatora kod Pustajićevog salaša 4. januara 1942. godine. Nakon salaša Gavre Pustajića borba se prenela do salaša Svetozara Stojadinovića, posle čega je usledio i sukob kod Morotvanskog salaša. Tu je Kata Čelović, iako ranjena, uspela da se izvuče iz neprijateljskog okruženja i ode do Čuruga, gde je uhvaćena i ubijena.
Ova izložba nastala je u saradnji Kulturnog centra Novog Sada, Istorijskog arhiva Grada Novog Sada i Arhiva Vojvodine, sa ciljem da vrati sećanje i prikaže stradanja žena u Novom Sadu i južnoj Bačkoj tokom 1942. godine.
Predavanje „AI na pivo“ u utorak, 4. februara, u Kulturnoj stanici Svilara
Preuzmite android aplikaciju.
