Posle Miletićevog povlačenja iz aktivne politike, izazvanog političkom represijom, dolazi do promena kod Srba u Habzburškoj Monarhiji. Raste pritisak pomađarivanja. Mađarska vlada je činila sve da sruši crkveno-školsku autonomiji. Javlja se nova politička generacija, koja će nastaviti delo Miletića i Omladine. Jaša Tomić postaje simbol novog političkog kursa.
Srbi u Habzburškoj monarhiji imali su u Jaši Tomiću jednog od najznačajnijih političkih predstavnika sa kraja 19. i početka 20. veka. Tomićeve političke koncepcije, ideje i delatnost su od esencijalnog značaja za razumevanje srpskog pitanja u Habzburškoj monarhiji.
Beskompromisan borac, rečit, oštrog pera i izraza Tomić nije štedeo svoje političke protivnike i suparnike.
Od sredine 80. ih godina 19 veka, sve do Ujedinjenja 1918, možemo analizirati stotine njegovih političkih tekstova o položaju Srba u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, južnoj Ugarskoj, na Ugarskom saboru ili o dešavanjima na srpskom crkveno-narodnom saboru kao najvažnijoj instituciji crkveno-školske autonomije.
Tomićev odnos prema Crkvi posebno je kontroverzan.
Beskompromisni antiklerikalac, socijalista po ubeđenju naneo je dosta štete ugledu Karlovačke mitropolije, o čemu su sačuvani mnogobrojni podaci.
Njegova srpska politička koncepcija koja je u punoj meri došla do izražaja tokom Balkanskih ratova, gde je svakodnevno izveštavao, davala je novi duh i budila iznova Srbe u Habzburškoj monarhiji.
Ujedinjenje Srba iz Habzburške monarhije sa Kraljevinom Srbijom kruna je njegove političke karijere koja je na taj način dobila i simbolički smisao- ispunjenje srpske zevetne misli o kojoj su decenijama sanjali Srbi iz Habzburške monarhije.
Tokom decenija bavljenja politikom Tomić je pred sobom imao ideju obnove Srpske Vojvodine. O tome je često pisao.
Tucindanska tragedija, koja će obeležiti njegovu političku karijeru, donela je veliku pometnju na srpskoj političkoj sceni. Miša Dimitrijević, čuveni novinar i političar, u tragičnim okolnostima gubi život, a Tomić politička prava. Na zalaganje Srpkinja Novog Sada, i angažovanje Milice Tomić za odbranu časti, umanjuje mu se kazna.
Kao novinar Zastave neumorno je nastavio da piše u Miletićevom stilu o svim važnim događajima. Njegove analize i uvodnici predstavljaju primer kako se duboko promišljeno i energično pisalo o unutrašnjoj i spoljnoj politici Monarhije.
Tokom Balkanskih ratova, izveštajima iz Stare Srbije probudio je nade Srba u Monarhiji ali i pažnju mađarske policije. Nepristrasno je pisao o hrabrom srpskom vojniku i čojstvu crnogorske vojske, zločinima Arnauta, i posebno naglašavao moralnu vertikalu Srba- koji nijednim delom, ni rečju, nisu povredili albanske civile na terenu. Naprotiv. Ukazana je pomoć gde god je to bilo potrebno.
Sarajevskim atentatom (1914), Tomićeva biografija dobila je naročitu fizionomiju i njegovu biografiju u naredne četiri godine upotpunila potresnim i impresivnim detaljima.
Ubistvo austrougarskog prestolonaslednika Tomić je osudio nekrologom u Zastavi, ali time nije odgovorio vlasti od sumnjičenja, pritvaranja i torture.
Izjavom lojalnosti koju je primoran da potpiše, a kojom se obavezao da neće učestvovati u političkom radu opasnost je otklonjena samo za kratko vreme jer je ipak uhapšen i to među prvima, početkom avgusta 1914. godine. Zatim je odveden iz Novog Sada u Inđiju gde je izgladnjivan četiri dana i stalno tučen kesama punim peska.
Iz Inđije je odveden pred preki ratni sud gde je optužen da je održavao tesne veze sa beogradskom Narodnom Odbranom. Posle nekoliko dana ispitivanja sproveden u petrovaradinsku tamnicu gde je tretiran kao najteži krivac. Smešten je u podzemnu ćeliju gde je ležao na podu, bez postelje, bez hrane, neprekidno podvrgavan metodima teške istrage. Posle izvesnog vremena (18. avgust), pušten je usled nedostatka dokaza. Već posle jednog dana provedenog kod kuće, sa većom grupom istaknutih Srba sproveden u Jegru gde je tamnovao dva meseca.
Istorijski značaj njegovog političkog i nacionalnog delovanja odnosi se i na Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu.
Jaša Tomić je ključno i presudno sastavljao predlog najvažnije odluke koju je i pročitao na Skupštini u Novom Sadu da se Banat, Bačka i Baranja priključuju Kraljevini Srbiji. Tomićeva uloga u ovim zbivanjima povezuje se sa njegovim odbijanjem ponude da uđe u zagrebačko Narodno veće SHS.
Uspešno je predsedavao Srpskim narodnim odborom u Novom Sadu, dočekao i pozdravljao srbijanske vojske pod komandom majora Vojislava Bugarskog sa balkona Matice srpske.
Ideja Srpske Vojvodine, kao Zaveta Srba iz Habzburške monarhije na taj način dobila je svoj konačni ishod. Prisajedinjenje Kraljevini Srbiji.
Kako su i sami ranije pisali konfidenti Austrougarske policije- Beograd i Novi Sad dišu kao jedno. San generacija koji je ostvaren u najtežim političkim odnosima, ostao je ponos do današnjeg dana. Zavet Srpske Vojvodine, kao zavet srpskog identiteta i postojanja. Sabornost. Steg okupljanja. Neprolazna misao srpskog jedinstva iskovanog u najtežim vremenima…
Kraj teksta
Autor: Prof. dr Goran Vasin
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Gorana Vasina možete pročitati ovde:
Goran Vasin: Srpska Vojvodina – od Ideje do Zaveta (treći deo)
Preuzmite android aplikaciju.
