Kada su vožd Karađorđe i srpski ustanici 1804, krenuli u oslobađanje od dahija i borbu za nacionalnu autonomiju i nezavisnost, započeli su proces koji će sve do 1918 biti kontinuitet uspona srpske ideje i srpske države.
Iz generacije u generaciju, od Beogradskog pašaluka na granici dve Carevine, Srbija će se uzdizati do Kneževine i Kraljevine (1882), a podstaknuti primerom Srbi u Crnoj Gori i Habzburškoj monarhiji stvoriće takođe centre srpske državnosti koji će kulminirati proglašenjem Crne Gore za nezavisnu Knjaževinu (kasnije Kraljevinu 1910.) i Srpsku Vojvodinu (u Monarhiji).
Ovi procesi moraju se posmatrati kao jedan jedinstveni primer. Kroz Srpske ustanke i stvaranje Kneževine Srbije, vladavinu kneza Miloša Obrenovića, formiraju se pretpostavke za dalje otvaranje srpskog pitanja na Balkanu. Svaka naredna generacija dala je svoj doprinos. Ustavobranitelji kroz stvaranje institucija i činovništvo, kreiranje prvih zakona i jače povezivanje sa Srbima u Monarhiji. Tokom Rata za Srpsku Vojvodinu 1848-1849, Kneževina Srbija bila je oslonac i potpora Srbima u Monarhiji. Svoji dugim ratovanjem sa Osmanlijama Srbi u Hercegovini i Crnoj Gori, posebno 1852-1862, daju podstreka da se u Habzburškoj Monarhiji stvori duh i misao o Srpskoj Sparti kao važnom osloncu oslobođenja i ujedinjenja.
Vladavina kneza Mihaila (1860-1868), dala je novu snagu u misli i htenjima da se konačno započne rat sa Osmanlijama i završi oslobođenjem svih oblasti gde žive Srbi.
Knjaz Nikola i Srbi u Crnoj Gori važan su aspekt ove politike, baš kao i Svetozar Miletić u Srpskoj Atini. Jedinstvo se ogledalo u kreiranju srpskih nacionalnih udruženja i institucija koje su povezivale Srbe sve i svuda, kao što je promišljao i Vuk Karadžić. Dodajmo da se generacije srpskih đaka i studenata školuju u inostranstvu gde upravo upijaju ideje liberalizma, sazrevaju u jačanju nacionalne svesti i zahtevaju nacionalnu srpsku državu, što je evropski model toga vremena. Ujedinjenje Nemačke i Italije očiti je primer.
Vladavina kneza i kralja Milana Obrenovića (1868-1889), donela je buru dešavanja vezanih za Istočno pitanje. Pritisci Velikih sila, interesi Beča, Sankt Peterburga i Londona omeli su srpsko ujedinjenje, ali ne i nezavisnost srpskih država 1878. Svetozar Miletić je borbu za srpsku ideju u Monarhiji, cenom stradanja. Velike sile od 1878, još aktivnije se mešaju u rešavanje srpskog pitanja. Narastujuća srpska inteligencija, pisci, pesnici, studenti živeli su duhom oslobođenja i ujedinjenja. Za nekoliko decenija od 1804, srpska država formirala je reprezentativne institucije, postala centar svih okupljanja na Balkanu, što nije promaklo velikim silama, baš kao ni jaka delatnost knjaza Nikole u Hercegovini ili ideja Srpske Vojvodine u Monarhiji. Srbi u Bosni i Hercegovini jačaju svoju borbu za crkveno-školsku autonomiju, a stvara se i atmosfera za generaciju koju će simbolisati Mlada Bosna.
Početak 20 veka, koji je doneo slom i kraj dinastije Obrenović (1903), okreće točak istorije Srba u smeru sukoba sa Dvojnom monarhijom.
Potpuna ekonomska emancipacija Kraljevine Srbije, postignuta kroz Carinski rat (1906-1911), ojačala je njene pozicije i težnje na Balkanu. Crna Gora takođe nije sedela skrštenih ruku tražeći priliku da se proširi svoj uticaj među Srbima u Staroj Srbiji. Aneksija Bosne i Hercegovine (1908) bila je prelomna tačka svih dešavanja. U Beogradu i na Cetinju postalo je jasno da Beč i Pešta žele ratni sukob, dok se Srbi u Monarhiji 1908-1909, nalaze na optuženičkoj klupi u montiranim sudskim procesima. Balkanski ratovi i pobede srpskih država 1912-1913, bili su povod Austrougarskoj da traži priliku za ratni sukob. Pritisnuti mađarizacijom Srbi u Ugarskoj bili su u teškoj poziciji, dok je u Bosni i Hercegovini uprava Beča i Pešte dala krila Mladoj Bosni.
Prvi svetski rat doneo je velike pobede i veliko strdanje Srba.
Od Cera i Mačkovog Kamena, Kolubare, do Golgote, Kajmakčalana i pobedničkog proboja Solunskog fronta, trajala je epoha nezapamćena u modernoj istoriji Srbije. Ubistva civila, progoni i okupacija, uništavali su zemlju, a posledice će ostati prisutne decenijama. Crna Gora takođe je stradala u borbama sa Dvojnom monarhijom, ali u okupaciji od 1916. Srbi u Sremu i Bosni i Hercegovini, bili su hapšeni i raseljavani, a počela je i Golgota Srpske crkve u oblastima pod vlašću Monarhije.
Nacionalno jedistvo nikada nije prekinto. Srpska ideja nije bila uništena ovim događajima, koji su Srbe doveli na ivicu biološkog opstanka. Pokazalo se da Centralne sile sve Srbe gledaju na isti način, da se ne sme dozovoliti stvaranje jedinstvene srpske države. I srpski saveznici nisu značajno drugačijeg stava. Stvaranje Jugoslavije, treba posmatrati posebno iz tog ugla, što je tema za posebnu raspravu.
Ceo 19 vek, srpska ideja prolazila je kroz momente uspona i jačanja. U Beogradu, Cetinju, Novom Sadu, kao centrima srpske državnosti, ali i Mostaru, Sarajevu, Dečanima i Skoplju, gledalo se u jednom smeru i na isti način – oslobođenje i ujedinjenje svih Srba u jednu državu, kao jedinstvo i ideja vodilja 19 veka.
Model preuzet od evropskih velikih sila, koji će od istih biti onemogućen na način kako su to sanjale i čemu su stremile generacije, vreme koje će biti upamćeno kao najblistaviji vek uspona srpske ideje…
Ko dovijeka živi, imao se rašta i roditi.
Autor: Prof. dr Goran Vasin
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Gorana Vasina možete pročitati ovde:
Preuzmite android aplikaciju.
