Deo trećeg poglavlja ”Smrt feniksa” iz knjige ”140 godina srpsko-američkih diplomatskih odnosa”, Novi Sad, 2022.
Suton komunizma i rapidni uspon neoliberalizma sredinom osamdesetih godina bio je više nego vidljiv i jasan svima koji su pažljivo pratili i analizirali globalnu političku situaciju. Sovjetski krah u Avganistanu, dolazak ”veća staraca” posle Brežnjeva, zakasneli početak ekonomskih reformi, nuklearna katastrofa u Černobilju, Rustov slet na Crveni trg, zemljotres u Jermeniji, građanski rat u Nagorno-Karabahu predstavljaju niz udaraca koji su poput Rokija u holivudskom spektaklu uzdrmali ”crvenog džina” i spremili mu nokaut za sam kraj osamdesetih godina, koji se desio u Berlinu. Sjedinjene Američke Države su i same bile zatečene brzinom raspada Istočnog bloka i apsolutne nemoći Moskve. Sve republike su ubrzo proglasile nezavisnost, domino efekat se iz Viljnusa preneo preko Rige, Talina, Jerevana, Kišinjeva sve do Crvenog trga. Jeljcinov puč bio je poslednji ekser zakucan u sovjetski kovčeg. Padom Berlinskog zida i talasom revolucija od Varšave do Bukurešta komunizam je zvanično izgubio bitku sa kapitalizmom u svim zemljama Evrope… Doduše, u skoro svim.
Situacija u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji je, takođe, revolucionarno tinjala, ali je ta ”revolucija” išla u pogrešnom pravcu. Jugoslovensko rukovodstvo je pažljivo pratilo situaciju u Moskvi, Berlinu, Bukureštu, Varšavi, Pragu, Budimpešti, ali je postojala razlika u tumačenju istih događaja. Slovenačko i hrvatsko rukovodstvo je uvidelo priliku za pohod na putu ”neovisnosti” i oslobađanja ”jugoslovenskog balasta” pritom ostvarujući svoj ”tisućljetni san”. Sa druge strane, srpsko-crnogorsko rukovodstvo je smatralo da bi centralizam bilo potrebno dodatno učvrstiti, zaludno verujući da je komunizam feniks iz pepela, te su na krilima JNA i reformisane SKJ hteli da ostvare kontratežu u odnosu na dve prozapadne republike. Na samom kraju imamo bosansko-makedonsku liniju, koja je jednostavno čekala rasplet situacije i u skladu sa njim da se prikloni jednoj ili drugoj strani.
Uvod u epilog jugoslovenske krize predstavlja smrt Josipa Broza Tita koji je važio, pored SKJ i JNA, za jedan od stubova nosilaca ”druge Jugoslavije”. Nakon ovog događaja postepeno dolazi do smene generacija na političkoj sceni socijalističke Jugoslavije. Prošlo je više od 35 godina od završetka Drugog svetskog rata, došlo je vreme da pozicije ostarelih boraca zauzmu ”deca komunizma”, odnosno generacija političara koja je pred sobom imala ogroman potencijal. U pitanju su bile mlade i obrazovne birokratske nade koje su imale iskustvo u radu i boravku van Jugoslavije, naročito na Zapadu. Predvodnik nove generacije, Ivan Stambolić, predstavlja novu snagu i energiju za gerontološki politički sistem, koji je u jednom momentu poprimio obrise stanja u SSSR, pogotovo u vreme Andropova i Černjenka. Pored Stambolića, pojavljuju se i imena Dragiše Pavlovića i Radiše Gačića. U javnosti se, takođe, pominje ime mladog i perspektivnog pravnika, koji je studije završio kao najbolji u klasi, neko ko je besprekorno govorio engleski i ruski jezik, ko je živeo i radio u Njujorku, neko ko je znao svojim nastupom, govorom i šarmom da osvoji američke multimilijardere, državnike i privrednike. Bio je to Slobodan Milošević – ”Dečko koji obećava”.
Sa druge strane, ekonomski disbalans između republika i pokrajina, uključujući sve veće zaduživanje svake ponaosob članice jugoslovenske federacije, kao i sve veće negodovanje srpskih intelektualnih i političkih krugova o neadekvatno postavljenim temeljima nacionalnih pitanja u ”drugoj Jugoslaviji” predstavljali su inicijalne faktore krize koja je rapidno rasla. Mnogi savremenici smatraju da je 22. avgust 1983. godine ključni momenat buđenja srpskog naroda u Jugoslaviji, kada je održan, do tada najveći, srpski politički skup u Beogradu. U pitanju je bila sahrana Aleksandra Leke Rankovića, jednog od najvažnijih saradnika Broza, deo trijumvirata njegovih ”ljudi od poverenja”, koji je 17 godina ranije izopšten iz političkog života i time postao simbol “crvenog ostrakizma“. Već 1986. godine SANU donosi čuveni ,,Nacrt grupe akademika za Memorandum SANU“, koji odmah postaje novo Načertanije srpskog naroda u Jugoslaviji, ali ujedno i katalizator procesa raspada države.
Pobune na Kosovu i Metohiji tokom čitavih osamdesetih godina izazvale su posebnu pažnju srpskog i jugoslovenskog rukovodstva, ali i međunarodne zajednice, pre svega američke administracije. Zahvaljujući snažnom albanskom lobiju, koji je sredinom osamdesetih postao dominantan širom sveta, a pogotovo u SAD, albansko pitanje u Jugoslaviji postaje zastupljena tema u američkom Kongresu. Posebno se ističe delatnost Džozefa Diogvardija, američkog političara albanskog porekla i bivšeg člana Predstavničkog doma u SAD ispred Republikanske stranke. Diogvardi je u januaru 1989. godine osnovao organizaciju Albansko-američka građanska liga, koja je predstavljala stožer okupljanja albanskih lobista i interesa u SAD. Posle serije selektivnih i diskutabilnih izveštavanja o situaciji na Kosovu i Metohiji i represiji jugoslovenskih, naročito srpskih vlasti, prema albanskom stanovništvu, diplomatska inicijativa koju su predvodili Diogvardi i Robert Bob Dol urodila je plodom. Grupa republikanaca, predvođena pomenutom dvojicom, donela je 20. maja 1991. godine tzv. Niklsov amandman, svojevrstan vid sankcija prema jugoslovenskoj republici Srbiji zbog ”ugroženosti ljudskih prava na Kosovu”, koji nikada suštinski nije stupio na snagu zbog protivljenja američkog predsednika Džordža Buša Starijeg, a na poziv i molbu saveznog premijera Ante Markovića. Amandman je namenski trebalo da suspenduje svaku vrstu finansijske pomoći SR Srbiji zbog odnosa prema albanskom stanovništvu. Donošenje amandmana je predvodio republikanac, lobista iz Oklahome, Donald Li Nikls, koji je u avgustu 1990. godine posetio Kosovo i Metohiju, te energično zastupao stav da se SR Srbiji ukine pomoć, koja je tada iznosila 5 miliona američkih dolara.
Nešto ranije, Centralna obaveštajna agencije (CIA) je u svom izveštaju, odnosno obaveštajnoj proceni NIE 15-90 iz 18. oktobra 1990. godine, nepogrešivo predvidela da će se naredne (1991) godine Jugoslavija raspasti, kao i da će taj proces započeti na Kosovu i Metohiji, a ne u Sloveniji i Hrvatskoj kako se to na kraju i desilo. Naime, prateći analize koje obrađuje CIA na prostoru Jugoslavije može se uvideti kontinuitet insistiranja na Kosovu kao suštinskom, nerešivom problemu jugoslovenskog rukovodstva. Ova intencija se permanentno javlja od 1970. godine. Ove tvrdnje predstavljaju segment obaveštajnog rada delova američkog diplomatskog kora, koji je najznačajniji delovanje imao, logično, u Beogradu, gde je i sedište svih političkih i diplomatskih dešavanja. Doduše, razloga za takav zaključak je bilo mnogo. Talas nezadovoljstva prema Albancima je pokrenut 1981. godine kada je tokom studentskih demonstracija zahtevano da Kosovo postane sedma jugoslovenska republika. Odgovor državnog rukovodstva je bio odlučan i nemilosrdan. Demonstracije su brutalno razbijene od strane JNA, situacija je bila pod kontrolom, ali je postalo jasno svima da se gubitak oslonca u Brozovoj ličnosti osećao i da će svaka sledeća situacija biti teža za kontrolisanje. ,,Knjiga o Kosovu“, objavljena 1985. godine, srpskog istoričara Dimitrija Bogdanovića predstavlja prvi politički pamflet usmeren ka kritici jugoslovenske politike vođene prema položaju srpskog naroda u odnosu prema Albancima unutar Jugoslavije. Kulminacija političke krize na Kosovu i Metohiji dešava se 1987. godine, posle protesta Srba nakon represije većinskog albanskog stanovništva, a zenit dostiže nakon Paraćinskog masakra, kada je vojnik albanske nacionalnosti, Aziz Keljmendi, ubio četiri regruta JNA (Safet Dudaković, Hazim Dženanović, Goran Begić, Srđan Simić) u kasarni ”Branko Krsmanović” u Paraćinu. Slobodan Milošević, iste godine, na krilima svoje čuvene rečenice Niko ne sme da vas bije na Osmoj sednici CK SK Srbije isključuje iz daljeg rada svog saradnika i (dotadašnjeg) prijatelja Dragišu Pavlovića i tim činom de facto preuzima ulogu političkog vođe Srbije unutar SFR Jugoslavije, to sve navodi poznati britansko-američki novinar Njujork Tajmsa Dejvid Bajnder u članku objavljenom 1. novembra 1987. godine, pod nazivom ,,In Yugoslavia, Rising Ethnic Strife Brings Fears of Worse Civil Conflict“. Pored toga citira i izjavu saveznog ministra odbrane SFRJ, admirala Branka Mamule, koji tvrdi da je od 1981. do 1987. godine otkriveno ukupno 216 albanskih iredentskih organizacija sa 1435 članova unutar sistema JNA sa krajnjim ciljem destabilizacije vojske, ubijanja vojnika i starešina, trovanja vode i hrane, sabotaža, krađe oružja i municije, dezerterstvima i ostalim delovanjima koji umanjuju snagu i potencijal JNA. Pored rada obaveštajnih agencija i novinskih članaka, diplomatske aktivnosti američkog diplomatskog predstavništva u Beogradu su nesumnjivo pokazivale veliku pažnju ka rešavanju problema kosovskog pitanja. Ova pažnja će se zadržati do današnjih dana, a Kosovo i Metohija će kroz niz događaja postati nepremostiva prepreka u razvoju daljih srpsko-američkih diplomatskih odnosa…
Prelomni momenat, koji predstavlja siže svih političkih kriza i dešavanja i ujedno početak razmimoilaženja srpskih i američkih interesa, desio se, simbolično, na Vidovdan, 28. juna 1989. godine, na Gazimestanu, prilikom obeležavanja 600 godina od Kosovske bitke. Na toj ceremoniji i ujedno političkom skupu, prema nasumičnim procenama, pred milionskim auditorijumom, Slobodan Milošević održao je energičan govor prožet nacionalnim nabojima i rekao nešto što se decenijama nije moglo čuti na prostoru Jugoslavije. Jedni su ovaj događaj videli kao konačno buđenje srpskog naroda zarobljenog u raljama komunizma i jugoslovenske ideje, dok su drugi zloupotrebljavali čuvenu rečenicu Sa čim ćemo pred Miloša? i najavljivali nadolazeću opasnost od tzv. velikosrpskog hegemonizma, odnosno kao potencijalni cassus belli za ostvarivanje svojih nacionalističkih ideja u procesu konačne disolucije Jugoslavije. Miloševićevom govoru su prisustvovali svi članovi Predsedništva SFR Jugoslavije, kao i strane diplomate, izuzimajući američkog ambasadora Vorena Zimermana i turskog ambasadora Erdogana Tevfik Unajdina. Mnogi politički analitičari su saglasni da je ovo bio jasan znak američke administracije prema politici srpskog rukovodstva po pitanju Kosova i Metohije. Nameće se zaključak da je to zajednički put koji su ruku pod ruku prošli SAD i Slobodan Milošević, sve do Kumanova. Samo što je od Gazimestana do Kumanova Milošević prešao put od pobednika do gubitnika, dok se za suprotnu stranu to ne može reći, za sada. Ključnu ulogu na početku puta je odigrao Voren Zimerman i to će se pokazati kao presudno za Miloševića kada se govori o kasnijoj borbi za američku naklonost tokom raspada države. On zapravo neće nikada oprostiti Zimermanu njegov nedolazak na Kosovo. Nosiće veću kletvu nego Vuk Branković, što će verovatno biti jedan od razloga zbog čega će 11 puta odbiti Zimermanov zahtev za prijem. Inače, Zimerman je bio jedan od onih tvrdih, reganovskih kadrova koji je smatrao da će se u zemlji poput Jugoslavije nametnuti putem igre ”štapa i šargarepe”, pri tome ne shvatajući dubinu ekonomskih, verskih, nacionalnih i nadasve kulturoloških podela unutar Jugoslavije. Ovaj jejlovac je negde duboko u sebi simpatisao Jugoslaviju, samo je nije dobro shvatio. Da bi je razumeo morao je detaljno da prouči njenu istoriju, morao je prvo da dobro izračuna ono što su sarkastično i retorički, sa podsmehom, ponavljali svojevremeno Ivan Pernar, Stjepan Radić, pa čak i Svetozar Pribićević: Koliko košta ta krv sa Kajmakčalana? Dajte da je u zlatu platimo. Zimerman je nastupio kao prosečan broker sa Vol strita, krajnje hladno i pragmatično, nastojao je da seče jugoslovenski čvor na ”ravne časti”. Iako se pravdao u svojoj knjizi ,,Poreklo jedne katastrofe: Jugoslavija i njeni rušitelji” da Jugoslavija nije zaslužila da umre, ipak se može reći da je, pored svoje legendirane uloge, definitivno bio jedan od onih koji su Jugoslaviju ”iz humanih razloga” isključili sa aparata. Posao i delovanje Zimermana u Beogradu i Jugoslaviji sve više je ličilo na posao lekara zaposlenog na groblju. Početkom 1992. godine, shvatio je i on ono što je već rekao Stjepan Mesić: Mislim da sam obavio svoj zadatak, Jugoslavije više nema. Ubrzo potom, Voren Zimerman se povukao iz Beograda i time završio svoju diplomatsku karijeru, čiji je vrhunac očigledno bio ”smrt Jugoslavije”.
(nastaviće se)
Autor: Aleksandar M. Gajić, doktorand istorije
Stavovi izneti u ovom tekstu su autorovi i moguće je da isti ne predstavljaju stavove naše redakcije.
Prethodni autorski tekst Aleksandra M. Gajića možete pročitati ovde:
Preuzmite android aplikaciju.
